SNV36600

OŚWIECENIE 379

te jednak i napięcia były typowe właśnie dla tej formacji, stanowiły swoistość jej filozofii, myśli społecznej, historiografii, literatury. Zarówno dzieliły, jak i łączyły ludzi epoki. Jednocześnie decydowały o pewnych ogólnych ramach światopoglądowych, jak i o wewnętrznej stratyfikacji oświecenia.

Niektóre składniki i kategorie pojęciowe myśli oświeceniowej występowały przy tym w myśli europejskiej już wcześniej. Oświecenie dokonało swoistego wyboru i reinterpretacji tradycji antycznej (-»antyk), w znacznym stopniu nawiązywało do wielu tendencji myślowych humanizmu renesansowego, wsparło się na dorobku wielkich badaczy i myślicieli XVII w. (R. Descartes, I. Newton, H. Grotius, bracia polscy, B. Fontenelle, P. Bayle). Elementy dziedziczonej tradycji wprowadzone zostały jednak w nowy układ, współtworząc nową jakość kulturową, wyraźnie wyodrębniającą się w procesie rozwojowym kultury europejskiej.

Styl i formy życia umysłowego. Istotną cechą formacji był także znamionujący ludzi oświecenia styl żyda. Główne idee i wartości znajdowały odzwierdedlenie w sposobach zachowań, obyczajach, konwencjach żyda codziennego, które — obok postaw światopoglądowych i języka — były ważnym elementem wzajemnego rozpoznawania się przedstawicieli formacji. I tak odpowiednikiem krytycyzmu intelektualnego był antytradycjonalizm zachowań, sprzyjanie nowemu, gotowość na przyjęde nieznanego. Ale nie była to postawa otwarcie eksponowana. Równocześnie bowiem występował pewien kult przeszłośd, nobilitowanie przez daw-ność, które miało zaplecze filozoficzne w wartości natury, rozumianej jako „to, co pierwotne”. Dlatego też nowatorstwo na ogół nie bywało eksponowane, a kult nowośd był gawiskiem podskórnym, zademnianym przez często przesadnie nawet podkreślany kult przeszłośd (przykładem może być twórczość powieśdowa Krasickiego). Konsekwencją krytycyzmu i kultu rozumu była wolnomyślność, niechęć do autorytetów, a nawet upodobanie w ich kompromitowaniu, ośmieszaniu (-♦ libertynizm). Swobodzie myślenia i sądzenia towarzyszyło upodobanie w dowdpie, drwinie. Był to jednak dowdp finezyjny, a nie rubaszny, dowdp hołdujący lekkości, galanterii.

Galanteria stała się w ogóle istotnym znamieniem kontaktów międzyludzkich i żyda towarzyskiego oraz intelektualnego. Stało się ono znacznie bujniejsze, skupiło się głównie w dużych miastach (kultury partykularne utraciły znaczenie, co było widoczne szczególnie w Polsce w wypadku folkloru środowiskowego szlacheckiego). Miejscem kontaktów towarzysko-intelek-tualnych pozostawały nadal -* salony, lecz już nie tylko arystokratyczne, ale również — głównie we Francji — mieszczańskie. Pojawiły się też nie znane poprzednim formacjom miejsca spotkań, jak -> kawiarnie, loże masońskie, kluby. Życie towarzysko-umysłowe oświecenia cechowała znaczna swoboda obyczajowa oraz duża rola kobiet, które zyskały teraz autentyczne równouprawnienie towarzyskie. Rozluźnienie obyczajów było jednak zarazem krytykowane, zwłaszcza z pozycji mieszczańskiej czy plebejskiej. jako styl żyda arystokracji* obcy moralnośd ludowej. W żydu towarzyskim oświecenia został poważnie podważony przywilej urodzenia (choć nie zniesiony). Wzrosło natomiast znaczenie „przywileju” majątku i talentu. Pozwoliło to stać się równoprawnymi członkami elity towarzyskiej (m. in. lóż masońskich) przedstawicielom burżuazji, uczonym i artystom. Wiązało się to z kultem pracy i użyteczności, który bywał wykorzystywany w walce z kruszącą się wartośdą szlachectwa. Zupełnie zaginęła w oświeceniu tak ważna w poprzedniej formacji ksenofobia, niechęć do obcych. Oświeceni czuli się obywatelami Europy, nawet świata, byli dekawi obcych krajów, a nawet niejednokrotnie wyróżniali obcokrajowców, czego przykładem rola, jaką grali oni na dworach i w stolicach: Francuzi i Niemcy w Petersburgu, Włosi i Francuzi w Berlinie, Wiedniu czy Warszawie, a nawet Anglicy i Włosi w Paryżu.

W takiej atmosferze kształtowały się nowe konwencje języka mówionego i pisanego. W pierwszym przeważała żywa konwersacja, wdągająca do rozmowy możliwie wszystkich obecnych (a nie popisy gawędziarzy, jak to bywało np. w polskim sarmatyzmie). W drugim ceniono zwięzłość oraz rzeczowość (stąd nowy styl korespondencji). W obu dbano o prostotę, jasność i lekkość wysłowienia, dyscyplinę myśli i słowa, unikano ornamentyki. Ogólnoeuropejskim językiem konwersacji i korespondencji — w mniejszym stopniu literatury — był język francuski. Kształtowały się także oświeceniowe konwencje miłośd, „maniery” w mówieniu, gestykulacji, poruszaniu się, mody w ubiorze. W całej Europie upowszechniła się moda francuska, z frakiem i peruką jako głównymi wyróżnikami stroju męskiego. I choć bywały bunty przeciwko niej (m. in. w Polsce w czasie Sejmu Wielkiego), ostatecznie utrzymała się i zapoczątkowała do dnia dzisiejszego obowiązujące wzorce stroju międzynarodowego. Wszystkie te cechy sprzyjały ogólnoeuropejskim kontaktom, ważnym zwłaszcza w dziedzinie literatury i nauki (-»kontakty literackie z zagranicą). Typowe dla nich były takie zjawiska, jak pisana „Gazeta Literacka” Grimma rozsyłana korespondentom ze wszystkich stolic europejskich.

Atmosfera rozbudzonego żyda intelektualnego w kręgach oświeconych sprzyjała tworzeniu