0309

253

Warną zginął, akta narodowe czyli metryki koronne od najdawniejszych czasów do roku 1444 'ciągnące się, łupem barbarzyńców, i zapewnie ognia lub zgnilizny zostały. Skutki z tej utraty archiwów dla mieszkańców tego kraju i dla całego narodu niezrachowane, miejsca tu nie mają. Archiwa więc narodowe czyli metryka koronna, oprócz niektórych starożytnych manuskryptów, później do akt przyłączonych, zaczynają iść porządnie od roku 1446, to jest od Kazimierza Jagiellończyka; oraz znaczną część przywilejów i dokumentów przed tymże rokiem, to jest między rokiem 1000 i 1446 datowanych, albo przez potwierdzenie, albo przez obiatę, zwłaszcza po przyłączeniu kilku ksiąg archiwum księstwa Mazowieckiego, w sobie zamykając, do r. 1794, to jest do upadku narodu, prawie ciągle wszystko co w kraju zaszło, obejmują. Część tych akt w czasie wojen szwedzkich za Jana Kazimierza utracona, przez Jana Sobieskiego odzyskaną została; inna . lecz mała część, pomimo starania J W. Czackiego i mego przekładania, w Królewcu będąca, dotąd jeszcze do archiwum nie jest oddana. Archiwa te w roku 1795 do Petersburga przewiezione, a w roku 1799 kosztem rządu zeszłego do 14,000 czerwonych złotych, do Warszawy nazad sprowadzone ; oprócz akt województw ruskich, w ruskim języku dla województw Wołyńskiego, Podolskiego, Braclawskiego i Kijowskiego, osobno przy metryce koronnej w kilku książkach będących; i kilku tranzakcyj i dekretu dóbr w Kur-landyi i Litwie sytuowanych, z ksiąg wyrżniętych; nic prawie nie utraciły. Archiwum sekretne czyli dyplomatyczne, to jest zbiór traktatów oryginalnych etc. będąc w części do akt metryki koronnej wciągnięte; w Petersburgu wraz z metryką litewską zostało. Trzydzieści kilka woluminów, staraniem Najjaśniejszego ś. p. Króla Stanisława, metryk litewskich, polskiemi literami przepisanych, czyli kopije metryk litewskich, już się w tym kraju znajdują: ale pomimo dyspozycyi ministeryjum i niego starania, jeszcze mi nie są oddane, ad II: Książęta i królowie polscy z linii Piasta, ba i później z linii Jagiellońskiej idący^r, to jest aż do końca panowania Zygmunta Augusta, który pierwszy pisać zaczął cum assensu consiliariorum nostrorum; nie tylko sami przez się z przybranymi konsyliarzami wszystko czynili, ale nawet sprawiedliwość na wiecach czyli zjazdach, w sprawach przez appellacyją od kasztelanów, starostów, sędziów ziemskich, magistratów etc. lub próśb do sądu królewskiego przychodzącym , obywatelom oddawali. Wzmocniona z czasem za królów elekcyjnych, to jest za Stefana Batorego władza sejmów, ustanowione sądy trybunalskie i assessorskie czyli zadworne, później referendarskie, relacyjne i t. d. ujmując nieco władzy królom, działania czyli akta wyżej rzeczonych magistratur, a następnie zbiór ich czyli archiwa, oddzielnemi poczyniły. Że zaś działania sejmów ważniejsze za królów dynastyjami i osobami elekcyjnych, do akt królewskich czyli metryk koronnych, prawie ciągle aż do ostatniego panowania wciągane lub przez obiatę pódawane były; a akta assessorskie, relacyjne, referendarskie, revisionum et lustrationum, niemniej akta appell&tioaum terrarum Podlachie.i akta województw niskich, były dawniej i teraz są częściami akt metryki koronnej; więc akta czyli archiwum li metryki koronnej, oprócz akt trybunalskich, od najdawniejszych czasów do roku 1794, zamykają w sobie: a) Publica negotia, czyli wielorakie polityczne narodu działania, jako to: przymierza, sojusze, traktaty, korrespondencyje, rozgraniczenia, z ościennymi mocarstwami, lub ich posłami czynione i zawierane; uchwały i pakta połączenia się z królestwem Polskiem księstw, Pruskiego, Mazowieckiego, Litwy, Kurlandyi, niemniej księstw Zatorskiego i Oświęcimskiego, jako też uchwały sejmów generalnych, powyżej rzeczonych prowincyj, osobliwie Pruss, i inne tym podobne polityczne interessa. b) Publiczne wewnętrzne sprawy, jako to: przywileje, prawa tak całemu narodowi jako i zgromadzeniom lub szczególnym familijom, tudzież miastom wszelkiego rodzaju, niemniej dyplomata indygenatów szlachectwa, wywody genealogiczne . patenta na cywilne i wojskowe urzędy i duchowne godności, przez królów dziedzicznych samych przez się, a później elekcyjnych, podług służącej im władzy, albo samych przez się, albo za zgodą narodu, nadawane i pozwalane, c) Działania dobrowolnie obranej jurisdykcyi, jako to: ugody, dekreta, kontrakty, zapisy, zeznanie kwitów, testamenta i t d. o dobra szlacheckie i miasta dziedziczne, między obywatelami a obywatelami, pod sankcyją królów czynione, d) Przywileja na dobra dziedziczne dawniej królewskiemi będące, niemniej przywileje funduszowe, katedrom, klasztorom, szkołom, kościołom, szpitalom i innym duchownym lub miłosiernym fiindaeyom , dawniej przez królów jako panów dziedzicznych, później za zezwoleniem stanów, wydawane, e) Przywileja, nadania wieczne lub dożywotnie, rozgraniczenia dóbr królewskich stołowych, i miast królewskich tyczące się . dla osób prywatnych, kościołów, klasztorów, miast lub gromad wyszłe, w sobie obejmujące; niemniej dekreta między właścicielami dóbr dziedzicznych a dobrami królewskiemi—tudzież między possessorami dóbr królewskich a possessorami lub gromadami, niemniej między miastami a miastami lub dzierżawcami, instytutami, o possessyą dóbr powyższych zapadłe, f) Przywileja na dobra dziedziczne jurę caduco po szlachcie i nie szlachcie, szlachcie nadawane g) Zamiany dóbr między królami a obywatelami, tudzież między duchownymi a obywatelami h) Ustawy i umowy względem regalió x, to jest kopalni różnych, mennicy, spławu, mostowego, celt, poborów etc. Części archiwum narodowego później z akt metryki koronnej uformowane, i jedno z nią zawsze ciało składające; są te: