Magazyn6
5501

647

CHINY

prowincyj, odgraniczonych od pólncry mu-rem chińskim), Mongolji, wschodniego Turkiestanu i Tybetu. Stosunki polityczne znajdują się od roku mniej więcej 1900 w stanie zupełnej płynności — co uniemożliwia dokładne sprecyzowanie faktycznego zasięgu władzy chińskiej, tern więcej, że kontrast między Ch. północnemi a południo-wemi zarówno jak i wpływy propagandy sowieckiej od zachodu oraz nigdy nienasycone ambicje dowodzących generałów i podbój ze strony Japonji wpływają bez przerwy na zmiany politycznego oblicza Ch. Państwo chińskie zajmuje płaskowyż środko-wo-azjatycki. Otaczają je od północy stepy, półstepy i pustynie po Tienszan i Ałtaj; granica półn.-wschodnia jest najświeższej daty i w całości sztuczna (z Mandżurją). Cały obszar otwiera się ku wschodowi do Oceanu Spokojnego, nad którym mają Chiny do zwalczenia rywalizację Japonji, atakującej je ostatnio także i na lądzie od północy. Od morza wdzierają się wpływy Anglji i Stanów Zjednoczonych A. P. Z punktu widzenia geopolitycznego jest więc położenie Ch. nader trudne. Państwo chińskie zajmuje wschodnią i północną część środkowej Azji oraz wschodnie i południowo-wschodnie części Azji peryferycz-nej. W Himalajach i Tybecie osiąga wyniesienie npm. maksymalne wysokości (Mt. Eve-rest 8 882 m, Gosai Than 8 010 m). Wyżyna Tybetańska ujęta Himalajami, górami Karakorum, pasmem Ałtyntag i górami Kuenłuń, przechodzi ku półn.-zach. w Pamiry i Tienszan, obrzeżający od północy dorzecze Tarymu. Pustynia Gobi, ograniczona od wschodu Chinganem, przechodzi ku północy w Góry Jabłonowe, zaś w Sa-jańskie i Ałtaj od strony półn.-zach. i zachodu. Między Ałtajem a Tien-szanem rozpościera się wyżynne obniżenie Dżungarji. Tienszan wysyła na linji Łan-czou-Sian niedługie, ale w fizjografji i hi-storji Ch. ważne pasmo Cilingszan (3 500 m), dzielące obszar Ch. właściwych na północne i południowe. Jedne i drugie leżą już w peryferycznej krainie. Ch. północne są krainą płytową pokrytą loessem, Ch. południowe mają charakter krainy górskiej, rozbitej na szereg urodzajnych i ludnych kotlin. Obszary nadmorskie przechodzą w niż, porozcinany rzekami i ograniczony podchodzącymi aż do brzegów lądu wypustkami i odnogami wyżynnemi. Z punktu widzenia hydrograficznego rozpada się państwo chińskie na kilka wyraźnie zarysowanych jednostek fizjograficznych i histo-ryczno-kulturalnych. W dorzeczu Tarymu (2 000 km), uchodzącego do bezodpływowego jeziora Lob-nor (2 500 km*) leży Wschodni Turkiestan; północna część Gobi nachylona do jeziora Bajkalskiego znana jest pod nazwą Mongolji. Zasadnicze znaczenie dla Ch. właściwych posiadają Huang-ho (4 000 km) na północy, Jang-dzy-dziang (5200 km) w części środkowo-wschodniej i Sidziang (1 500 km). Mekong przebiega na terenie Ch. 2 000 km. Z wyjątkiem łańcuchowych gór fałdowych Tybetu, wzniesionych w trzeciorzędzie, Ch. są obszarem starych fałdowań, wykazujących różny stopień zniszczenia. Na północy speneplenizowanie posunęło się dalej, na południu w związku z trzeciorzędowemi ruchami doszło do odmłodzenia. Na specjalną wzmiankę zasługuje izolowana wyżyna Szandungu. Urzeźbienie w obrębie Ch. właściwych nader bogate, co policzyć należy na karb silnych deni-welacyj.

2. Klimat. Na terenie Ch. panują 4 typy klimatyczne. Wyżyna tybetańska wraz z ota-czającemi ją łańcuchami posiada klimat górski typu alpejskiego. Przyległe do niej obszary północne i północno-wschodnie leżą w strefie klimatu kontynentalnego, podczas gdy Ch. właściwe charakteryzuje klimat monsunowy w rozmaitem wykształceniu: na północy jest on umiarkowany, na południu zbliżony do subtropikalnego przy wo-góle zimnych i bezopadowych zimach (mon-sun północno-zachodni) a ciepłych i bogatych w opady latach (monsun południowo-wschodni) . Zmiany wiatrów odbywają się powoli na wiosnę, gwałtownie natomiast w jesieni — co jest przyczyną powstawania katastrofalnych tajfunów. Opady atmosferyczne słabną ku północy i zachodowi, przybierając charakter gwałtownych burz. Wysoki opad charakterystyczny dla okolic południowych (silniejsza górzystość) sprowadza częste powodzie. Ważną rolę klimatyczną gra wzmiankowane już pasmo Dzi-lingszan. Na jego stokach południowych pozostaje „gros" wilgoci, transportowanej przez monsun letni, na stoki północne opada piach, unoszony przez monsun zimowy z głębi pustyni Gobi. Charakterystyczna dla stosunków klimatycznych granica palm przecina Ch. na linji Jinnan-Szanghaj, granica uprawy wina dochodzi — na 40 szer. geogr. półn.