Magazyn6301

r

ENYER PASZA — EPIR

109

W

Powróciwszy do Stambułu w czasie wojny z sojusznikami bałkańskimi, zajął się gorliwie organizacją nowego przewrotu młodo-tureckiego, który doprowadził do zabójstwa ówczesnego ministra wojny Nazima paszy (styczeń 1913 r.). E. umiał wykorzystać niedołęstwo ówczesnej generalicji i tarcia wśród polityków, by stać się niebawem „opatrznościowym mężem" Turcji. Zręczny manewr zajęcia Adrjanopola, opróżnionego prawie zupełnie przez Bułgarów, udał się E. i powiększył jeszcze jego umiejętnie rozdmuchiwaną popularność. Mając 32 lata, E. zostaje ministrem wojny, zięciem sułtana i wszechwładnym niemal panem Turcji aż do r. 1918; w części tylko dzielił władzę i odpowiedzialność z dwu jeszcze innymi wybitnymi młodoturkami, Talaatem i Cemalem. Pisarze polityczni i wojskowi tureccy, jak Izzet i Mahmud Muhtar, obarczają winą za przyłączenie Turcji do obozu niemieckiego w czasie wojny głównie E. Wybitny polski znawca Turcji w tym okresie, gen. Pomiankowski następująco charakteryzuje E.: „inteligentny i sprytny, E. nie miał ani gruntownych wiadomości fachowych, ani niezbędnego doświadczenia... i to przy nadmiernej ambicji i energji, połączonej z brakiem rozeznania między tem co jest możliwe a niemożliwe, doprowadziło go do całego szeregu kapitalnych błędów i wraz z jego dyletantyzmem i arogancją stało się jedną z głównych przyczyn klęski tureckiej w wojnie światowej". Poniósłszy w zimie 1914/5 r. jako głównodowodzący, druzgocącą klęskę w wojnie z Rosjanami na froncie kaukaskim, E. zajął się już odtąd więcej sprawami wewnętrz-nemi i administracją armji; do rzeczy pożytecznych, jak np. ulepszenie alfabetu tureckiego, dołączał różne szkodliwe, a także budzące grozę, jak tępienie Ormian, podejrzanych o wspomaganie Rosjan. Nadal ślepo wierząc w zwycięstwo Niemiec i wiernie utrzymując aljans z niemi, E. snuł jednak własne ambitne plany zjednoczenia z Turcją wszystkich szczepów tureckich (t. j. ludów zach. Persji, Kaukazu, Krymu, Chiwy i Buchary) i podobno zamierzał ogłosić się sułtanem przyszłego państwa młodo-tureckiego. Zmuszony wkońcu do ustąpienia w jesieni 1918 r. i oddany pod nadzór, zdołał ujść z pomocą niemiecką do Berlina. Następnie próbował rozpaczliwie uratować coś jeszcze ze swych planów, to odbudować w Turcji komitet młodoturecki, to znów

zorganizować tureckie szczepy Kaukazu i Azji zach., początkowo we współdziałaniu z Sowietami. Ale skierowawszy się zkolei znów przeciw Moskwie, wszczął z nią zwycięską zrazu walkę, która skończyła się jednak ostatecznie klęską i śmiercią samego E. w okolicy Buchary w sierpniu 1922 r.

H. A. B.

Epir.

Wschodnie wybrzeże morza Jońskiego, zamieszkałe głównie przez ludność albańską, z silniejszą domieszką greckiej od południa, było od ostatniej ćwierci XIX w. przedmiotem sporów narodowościowych al-bańsko-greckich. Gdy Grecja na kongresie berlińskim żądała przyznania sobie E., należącego wówczas do Turcji, aż po ujście rzeki Kalamas, mocarstwa żądanie to uznały (protokół z dn. 5. VII. 1878 r.). Jednakowoż zbrojny opór Albańczyków uniemożliwił odstąpienie tego terytorjum Grecji. W myśl konwencji z dn. 24. V. 1881 r. Grecja otrzymała na zachodzie tylko bardzo wąskie pasmo z miastem Arta, podczas gdy żądane przez nią również miasta Janina i Preveza pozostały przy Turcji. Janina wraz z całym swym wilajetem miała wejść w skład proponowanej w r. 1878 i 1912 autonomicznej Albanji. W wojnie z Turcją 1912/13 r. Grecy przesunęli swe aspiracje terytorjalne dalej ku północy, swą granicę w E. wykreślając od punktu na wybrzeżu na płd. od Valony ku płn.-wsch. do jez. Ochridzkiego linją przechodzącą na płd. od Beratu, tak, iż m. in. dostałyby się Grecji miejscowości Arjirókastro i Koritsa (albańskie Gjinokastra i Koręa). Wobec rozwinięcia się jednak tymczasem w Albanji ruchu niepodległościowego, domagającego się całego wilajetu Janiny dla nowego państwa, ustalający granice Albanji delegaci mocarstw przyznali Grecji tylko część E., z Janiną i Prevezą, ale bez Arjirokastra i Koritsy, oraz odsunęli granicę Grecji od jeziora Ochridzkiego. W 1914 ^r- w przyznanym Albanji E. wybuchło powstanie greckie, które, wspomagane z Aten, uzyskało uznanie autonomji E. ze strony albańskiej. Rok 1920 przyniósł chwilowo zadowolenie aspiracyj greckich (dzięki pomocy Włoch, które obiecały Grecji jej aspiracje w E. poprzeć: art. 2 układu Tittoni-Veni-zelos z dn. 29. VII. 1919 r.), uchwałą Rady