Magazyn62201

518

LIBERALIZM

czynienia czegoś, czego ustawa nie przepisuje.

Dalsze artykuły głoszą równość praw, nietykalność osoby, swobodę poglądów z reli-gijnemi włącznie, wolność słowa i t. d.

Rewolucja francuska, która zaczęła w r. 1789 od tej deklaracji pod znakiem 1., doszła w r. 1793 do demokracji, która w rzeczywistości zabiła wszelką wolność.

Rychło uwydatniła się też różnica między 1. francuskim, stale dążącym do wcielenia się w urządzenia ustrojowe państwa, a 1. angielskim, który raczej miał skłonność ku temu, by duchem swym natchnąć życie państwa.

2. Drogi liberalizmu w XIX wieku. L. rozwijał się, w ciągu wieku XIX, już nietylko jako pojęcie oderwane i pogląd polityczno-społeczny, ale jako kierunek myślenia i działalności w poszczególnych krajach, nabierając w każdym szczególnej barwy i właściwości.

W Anglji, gdzie rewolucja francuska podziałała odstraszająco, skrzepiło się poczucie i świadomość właściwych dróg, w duchu unikania zarówno rewolucji, jak reakcji, a zarazem przywiązywania większej wagi do rzeczywistości życia i działania, niż do prawa pisanego. W tym duchu już Bentham, na pograniczu XVIII i XIX wieku, głosił, że jednostka sama sobie stanowi prawa (every man his own lawyer), oraz uznawał ustawy za zło, gdyż wkraczają one w wolność jednostki, ale za zło konieczne. Jego głównym następcą jest James Mili, który w r. 1823 uznaje ustrój konstytucyjny angielski za zacofany, domagając się zmiany na podstawie rozszerzenia prawa wyborczego. W czynnej polityce występują Peel i Canning na rzecz zmian, które też nadchodzą w zniesieniu zakazu związków robotniczych 1824, w wyswobodzeniu katolicyzmu 1829, w wielkiej ustawie wyborczej 1832. Ten ruch polityczny, zwany wówczas lady kalizmem, doznaje zaprawy gospodarczo-społecznej szkoły t. zw. ekonomistów wywodzących się od Adama Smitha i Malthusa ze stulecia ubiegłego, a w pierwszej połowie XIX wieku znajdującej wyraz w dziełach Riccardo’a i Johna Stuarta Milla, następnie zaś szkoły manchesterskiej Cobdena, która, koło połowy wieku XIX, ogarnia dziedzinę religijną w duchu uniezależnienia Kościoła od państwa, a także politykę międzynarodową w duchu pokojowym. W ten sposób dojrzewa, w miejsce poprzedniego radykalizmu 1. angielski drugiej połowy XIX wieku pod wodzą Gladstone’a, przekształcając dotychczasowe stronnictwo Whigów w stronnictwo liberalne. Ale również stronnictwo zachowawcze Torysów, które jeszcze w poglądach Carlyle’a w połowie stulecia XIX zwalcza 1., jako rozluźniający państwo, przeobraża się w latach 1850—1870, wysuwając uznanie wolności jednostki i praw ogółu, a ni“ jednej warstwy tylko, w duchu i liberalnym i demokratycznym. Z drugiej strony 1., dla obrony praw ogółu, coraz wyraźniej wchodzi na drogę wkraczania państwa w dziedzinę praw jednostki, jak dawniej mniemano, tak iż Spencer w r. 1884 zwraca uwagę na zacieranie się pod tym względem różnicy między stronnictwem liberalnem a stronnictwem zachowawczem. Na tle tych wyrównań, a nowych przeciwstawień, Joseph Chamberlain przechodzi w r. 1885 ze stronnictwa liberalnego, w którem był skrajnym przewódcą na lewem skrzydle, do stronnictwa zachowawczego pod hasłem unjonizmu imperjalnego. Przeciwieństwem stronnictwa zachowawczego, wchłaniającego pierwiastki 1., stanie się w XX wieku socjalistyczna, na sposób angielski, Labour Party.

We Francji przejawia się 1., po restauracji r. 1814, w konstytucjonaliźmie Benjamin Constanta i Royer-Collarda, oraz w monar-chji mieszczańskiej po r. 1830, w liberalno-demokratycznym kierunku Thiersa i Toąue-ville’a, jednocześnie w 1. katolickim Lamen-nais’ego, a później Montalemberta i Lacor-daire’a, oraz Ozanana; następnie nawet Drugie Cesarstwo odczuwa zczasem konieczność pewnego zwrotu ku 1.; wreszcie zaś, gdy Trzecia Republika ma okres uciskania katolicyzmu, albo też wywiera jednostronny nacisk społeczno-gospodarczy, zarysowują się dla 1. wyraźnie dwie niepomyślne możliwości, bądź to niewoli ze strony dyktatury, bądź to niewoli ze strony większości i powszechnego głosowania.

L. w Niemczech ma znaczenie raczej miejscowe i zabarwienie swoiste, zaczynając się od Wilhelma Humboldta, który już w r. 1792 pisze pod wpływem Mirabeau

0    granicach władzy państwa, a będąc stale zjawiskiem raczej uniwersyteckiem, niż ży-ciowem, co się zaznaczyło w głośnej sprawie siedmiu profesorów z Dahlmannem

1    braćmi Grimm’ami na czele, usuniętych z katedry w r. 1837 ^za ogłoszenie oświadczenia, zarzucającego rządowi hanowerskiemu naruszenie konstytucji.