Magazyn6S601

518

POLSKA

mikowe" wydatnie ograniczyła, jednakowoż nie połączył się ten fakt ze wzmożeniem prerogatyw i usprawnieniem władz centralnych.

Specjalną rolę w życiu polskiem odgrywały w tym czasie konfederacje. I one odżyły w tern nowem średniowieczu polskiem, które rozpoczęło się z końcem wieku XVI. Sformułowano wówczas teorję, że w miejsce władzy królewskiej wchodzi w okresie bezkrólewia szlachta, zawiązująca konfederację.

W związku z ograniczeniem podatków znaczna rola przypadła w skarbowości dochodom z majątków królewskich. Temi względami kierowała się szlachta prowadząca w drugiej połowie rządów Zygmunta Augusta walkę o t. zw. egzekucję dóbr. 200 lat przedtem podobną walkę z możnowładztwem prowadził Kazimierz Wielki. W zamiarze wzmożenia dochodów z dóbr królewskich wprowadzono w 1562/63 t. zw. kwartę, podwyższając o 25% czynsz wpłacany przez osoby dzierżące dobra królewskie. Kwartę tę wpłacano do osobnego skarbu w Rawie. Przeznaczono ją na osobne wojsko, t. zw. kwarciane. W XVII wieku nowemi źródłami dochodów stać się miały nowe taksy celne i t. zw. hiberna, opłata, która miała wejść w miejsce stacyj dawanych wojsku. — Niestały, choć perjodyczny charakter miały podatki uchwalane przez sejm.

Ustanowienie kwarty utworzyło podstawy pod wojsko zaciężne zwane kwarcianem. Inną próbą utworzenia wojska stałego było tworzenie t. zw. piechoty łanowej, czyli wy-branieckiej, która zanikła jednak w połowie wieku XVII. Nie udało się też utworzyć stałego wojska z Kozaków. Struktura gospodarcza ówczesnej Polski nie warunkowała wydatnych dochodów skarbowych; gdy zaś do tego dołączył się i brak poczucia obywatelskiego, powodowany także niechętnym stosunkiem do posiadania siły zbrojnej przez króla, sytuacja wojskowa Polski musiała być opłakana. Pospolite ruszenie przeżytkiem okazało się wszak już w czasie wojny 13-letniej. — Katastrofalny charakter miała uchwała sejmowa z 1717, kiedy liczbę wojska ograniczono do 24 tysięcy. 1 ta cyfra była tylko na papierze.

Sądownictwo w omawianym okresie stoi pod znakiem utworzenia nowego sądu apelacyjnego dla szlachty w postaci trybunału koronnego. Po zaniku sądów wiecowych, czyli t. zw. roków wielkich, co ostatecznie dokonało się z początkiem wieku XVI, sądem apelacyjnym stał się sąd królewski. Bardzo charakterystyczne są przyczyny, które doprowadziły do zniszczenia dawnych wieców; niszcząco w stosunku do tych sądów działała zasada równości szlacheckiej; znamienna bardzo jest wypowiedź anonimowego autora z 1573: „W czym na dwie rzeczy przodkowie naszy patrzyli: naprzód, aby mnie sine appellatione nie sądził mnie równy, jedno ten, którego ja nad głową swą wolnym człowiekiem będąc, za Pana sobie stawię i wyznawam". W drugiej połowie wieku XVI apelacje sądził król już tylko w czasie kadencji sejmowej, czyli na t. zw. sądzie sejmowym. Wobec krótkości kadencji, sądy sejmowe nie mogły załatwić wszystkich apelacyj, w związku też z tern w XVI wieku zaznaczył się ogromny kryzys w sądownictwie. Po śmierci Zygmunta Augusta była próba rozparcelowania i to nietylko jurysdykcji apelacyjnej, ale także jurysdykcji zastrzeżonej królowi w pierwszej instancji, przez osobne trybunały wojewódzkie, które poczęły też sądzić apelacje od sądów duchownych i miejskich. Sytuację uratował w 1578 Stefan Batory doprowadzając do utworzenia trybunału koronnego, który złożony z deputatów wybieranych przez osobne sejmiki deputackie sądzić miał apelacje płynące od sądów niższych i apelacje od sądów duchownych. W rękach królewskich pozostała jurysdykcja zastrzeżona z wyjątkiem sądownictwa nad starostami, które przeszło do trybunału koronnego. Dla spraw skarbowych, które tworzyły też dział jurysdykcji królewskiej zastrzeżonej, utworzono w 1613 osobny trybunał skarbowy radomski. Utrzymano natomiast w rękach królewskich bez reszty sądownictwo apelacyjne w stosunku do miast królewskich, które wykonywane było przez osobne sądy asesorskie pod przewodnictwem kanclerza. Apelacje płynące od włościan w dobrach królewskich sądziły sądy referendarskie.

6. Okres reform. Wejście Rzeczypospolitej na drogę reform, przygotowane przez wysiłek umysłowy literatury politycznej, rozpoczyna się wraz z sejmem konwokacyj-nym z 1764. Najwyższe nasilenie osiągną te reformy w konstytucji 3 maja 1791.

Charakterystyczne dla epoki jest zmaganie się dążenia do reformy z równoległemi próbami petryfikacji dawnych urządzeń. Te