Magazyn61501

611

e)    Dalszym warunkiem jest, by zbieranie danych (wypełnianie odpowiednich formularzy) było dokonywane przez specjalnie przeszkolony personel, przynajmniej zaś — kontrolowane przez ten personel na miejscu. Prawidłowe sformułowanie odpowiedzi na pytania, stawiane podczas spisu, nie zawsze jest łatwe; praktyka zaś wykazuje, że nawet na pytania proste i niedwuznaczne często otrzymuje się odpowiedzi świadomie, lub nieświadomie błędne.

Powyższe pięć warunków zapewniają z czysto teoretycznego punktu widzenia dokładność spisu, t. zn. ścisłe uchwycenie rzeczywistego stanu ludności w określonej chwili. Dodać tu jeszcze należy warunek

0    nieco odmiennym charakterze:

f)    Spisy współczesne nie ograniczają się do samego tylko wyliczenia ludności, lecz podają dla każdej osoby szereg cech demograficznych i społecznych, umożliwiając w ten sposób zbadanie struktury ludności.

g)    Ostatni wreszcie warunek ma charakter zupełnie już praktyczny. Jest to warunek wyłącznie statystycznego celu spisu ludności. Nie oznacza on naturalnie, że wyniki spisu w postaci liczbowej nie powinny, lub nie mogą być użyte dla innych celów. Przeciwnie, z wyników tych korzysta się w bardzo szerokim stopniu dla celów administracyjnych, politycznych, gospodarczych

1    t. d. Istotną rzeczą jest tu, że spis nie powinien mieć żadnych bezpośrednich celów ubocznych, jak np. fiskalnych, poborowych i t. p. Nieuwzględnianie tego warunku przy spisach dawniejszych powodowało masowe uchylanie się ludności od spisów w obawie przed konsekwencjami natury podatkowej, lub poborami rekruta. Jednym z najważniejszych środków realizacji tego warunku jest zachowanie t. zw. tajemnicy statystycznej, która polega na zakazie udzielania infor-macyj zawartych w materjach spisowych, dotyczących poszczególnych osób, nietylko osobom prywatnym, ale również władzom, lub urzędom. W związku z tern warto też podkreślić wyraźną tendencję współczesnej statystyki do unikania przy spisach ludności pytań dotyczących stanu majątkowego, dochodu i t. p. O niektórych wyjątkach wspominamy niżej w p. IV, 3.

Spełniający powyższe warunki spis ludności jest najlepszym i najdokładniejszym sposobem ustalenia liczby i struktury ludności. W praktyce dokładność spisów jest oczywiście daleka od idealnej ścisłości; nie

LUDNOŚĆ

dokładności te w większości krajów cywilizowanych nie mają jednakże znaczenia zasadniczego.

Teoretycznie rzecz biorąc, równie dokładną metodą jest obliczanie stanu ludności na podstawie rejestru. Rejestrem ludności (księgą, lub księgami ludności) nazywa się wykaz ludności określonego terenu (gminy, miasta, państwa), lub określonej kategorji (np. osób należących do jakiegoś stanu, albo zawodu, poborowych, wyborców, członków jakiegoś stowarzyszenia i t. p.) prowadzony w sposób ciągły, stale uzupełniany i poprawiany przez usuwanie zeń osób ubywających z jakiegokolwiek powodu (śmierć, zmiana zamieszkania) i dodawanie przybywających (narodziny, zamieszkanie).

Rejestry takie, szeroko stosowane w mniejszych jednostkach terytorjalnych (przedewszystkiem w gminach miejskich i wiejskich) dość trudne są do prowadzenia dla całych krajów. Chociaż idealnie prowadzony rejestr ludności mógłby służyć do ustalenia stanu ludności w każdej chwili, jednakże trudności techniczne dopilnowania obowiązku deklarowania każdej zmiany zamieszkania i t. p. we właściwym czasie, sprawiają, iż dokładność rejestrów ludności jest naogół niewielka. Statystyka dzisiejsza uważa spisy ludności za znacznie dokładniejsze narzędzie ustalania liczby ludności. W większości państw współczesnych rejestry ludności, jeśli wogóle są prowadzone, nie są do celów statystycznych wykorzystywane; wyjątek stanowią tylko Szwecja, w której rejestry prowadzone są bardzo dokładnie, i Belgja. W dawnem Królestwie Polskiem rejestry ludności prowadzone były przez cale prawie XIX stulecie, dokładność ich jednak pozostawiała wiele do życzenia.

W braku danych, dotyczących liczby, lub struktury ludności, opartych bezpośrednio na spisie lub rejestrze, mośliwe jest czasami pośrednie, mniej lub więcej dokładne oszacowanie tego stanu, oparte bądź to na informacjach częściowych, bądź też na inne-¹ go rodzaju danych. Niektóre z bardzo różnorodnych i dość szeroko stosowanych przez naukę dzisiejszą metod szacunku liczby ludności omówimy na końcu tego artykułu.

II. Historja spisów ludności do XIX wieku.

1. Uwagi ogólne. Teoretyczne podstawy nowoczesnych spisów ludności zostały opracowane w połowie XIX w., w pierwszym rzędzie przez Queteleta (1796—1874); w prak-