Magazyn61801

614

LUDNOŚĆ

mu, otrzymujących zapomogi zbożowe, które przyjęły ogromne rozmiary w ostatnich latach republiki.

3. Średniowiecze. Czasy średniowiecza wykazują znaczne obniżenie się poziomu dochodzeń o charakterze spisowym, zwłaszcza w porównaniu z państwem rzymskiem. Przez szereg stuleci po upadku Cesarstwa Zachodniego nie było prawdopodobnie żadnych dochodzeń tego rodzaju, w czasach późniejszych mamy do czynienia prawie wyłącznie z rozmaitego rodzaju wykazami jednostek opodatkowanych sporządzanemi w sposób dorywczy, nieregularny i mało dokładny, rzadko obejmującemi większe te-rytorja w sposób jednolity.

Rozróżnić tu można trzy główne typy takich wykazów, czy rejestrów, w zależności od typu opodatkowania, dla celów którego były one sporządzane.

Najstarszy typ stanowią wykazy własności ziemskiej, albo gospodarstw ziemskich, albo też opodatkowanych gruntów ornych („włók", „soch", „zagonów" i t. p.). Najbardziej może godnym uwagi spisem tego typu, którego wyniki przechowały się do naszych czasów, jest t. zw. „Domesdaybook" (Księga Dnia Sądu Ostatecznego), zawierająca wykaz wszystkich gospodarstw znacznej części (około 40%) Anglji, sporządzony w 1086 roku, na rozkaz Wilhelma Zdobywcy. Jest to jedno z najważniejszych źródeł do historji gospodarczej średniowiecza. Zawiera ono również imienny wykaz wszystkich głów rodzin, należących do rozmaitych stanów. Podobne, ale o wiele mniej szczegółowe „księgi gruntowe" przechowały się w Danji z IX i X wieku. W Polsce odnośne materjały istnieją z XVI wieku.

Później nieco pojawiają się wykazy opodatkowanych mieszkań, domostw, czyli t. zw. „dymów". Znany jest taki wykaz dymów („feux“) dla Francji, dotyczący prawdopodobnie 1328 roku; w późniejszych dziesięcioleciach XIV wieku istniały już takie wykazy w Hiszpanji, w państwach i państewkach włoskich.

Oczywiście tego rodzaju wykazy nie są spisami ludności; w braku innych materja-łów umożliwiają one jednakże pewną orjen-tację co do liczby ludności (ob. niżej p. V, b).

Duży krok naprzód w tej dziedzinie stanowi wprowadzenie powszechnych podatków osobowych, t. zw. pogłównego. Chociaż wykazy pogłównego obejmowały najczęściej tylko ludność dorosłą, czasami tylko mężczyzn, często zaś pomijały klasy uprzywilejowane, zwolnione od pogłównego, to jednak stanowią one znacznie doskonalsze źródło wiadomości o stanie ludności. Jednym z najwcześniejszych podatków pogłównych był podatek zwany poll tax, wprowadzony w Anglji w 1377 roku; rejestry tego podatku przechowały się prawie w całości. W Polsce pogłówne powszechne pojawia się po raz pierwszy w 1520 roku (uchwała sejmu bydgoskiego) jako podatek o charakterze wyjątkowym, później w 1590 i w 1662 r.; powtórzone zostało w latach 1674, 1676, 1677, 1683 i wreszcie wprowadzone w 1717 roku jako podatek stały, który przetrwał do 1775 roku i płacony był według wykazów z 1676 roku. Pogłówne było różniczkowane w zależności od stanu kontrybuentów, to też wykazy jego umożliwiają nietylko szacunek ogólnej liczby ludności, ale również i jej struktury społecznej. Niektóre klasy ludności były stale obowiązane do płacenia pogłównego (np. Żydzi).

Pobierane w wielu krajach europejskich t. zw. świętopietrze (w Polsce od XII do XVI wieku) miało charakter niejednolity: wysokość jego ustalana była czasami w zależności od liczby dymów, albo rodzin, kiedy indziej znów — od liczby głów (dorosłych); w Polsce np. świętopietrze miało charakter pogłównego w Małopolsce, na Śląsku i na Pomorzu, podymnego zaś w Wiel-kopolsce i na Mazowszu.

Kronikarze rosyjscy wspominają o spisach ludności, dokonywanych w celu wymiaru pogłównego przez Tatarów od połowy XIII wieku począwszy; w późniejszem państwie moskiewskiem pogłówne zostało zastąpione przez podatek gruntowy, co pociągnęło za sobą odpowiednie zmiany metod spisywania; w XVII stuleciu jednostką opodatkowania stało się ognisko domowe („dwór" = dym) i do 1718 roku sporządza ne były wykazy dymów.

Na oddzielną wzmiankę zasługują miasta średniowieczne. Wszystkie niemal miasta prowadziły wykazy swoich mieszkańców, najczęściej również dla celów podatkowych, ogólnie biorąc znacznie dokładniejsze i bardziej regularne, niż dla całych państw; czasami pogłówne dotyczyło również i dzieci (Drezno, Gdańsk, Zurich); wykazy takie istnieją w niektórych miastach za bardzo długie okresy i są niezmiernie cennem źródłem do historji ludności. Rejestry osób, które