Magazyn69401

790

LUDNOŚĆ

la France" (Paris, 1778) skarży się, że praktyki, zmierzające Jo ograniczenia liczby potomstwa, rozpowszechniają się nietylko wśród dam zamożnych i żądnych użycia, lecz również na wsi i wśród ubogich. Obserwacja ta dotyczy Francji; w innych krajach zaniepokojenie powstało dopiero w drugiej połowie lub pod koniec w. XIX.

Stan rzeczy pod koniec w. XIX nasuwał sformułowanie, które łączyło spadek płodności z zamożnością i wyższą kulturą. Spadek ten objawiał się prawie wyłącznie w krajach, stojących na względnie wysokim poziomie kulturalnym, i dotyczył wyższych sfer społecznych. Sfery uboższe i ludność wiejska długi czas odznaczały się płodnością jak dawniej wysoką. Ponieważ równocześnie spadła umieralność, i to znowu przede-wszystkiem w państwach o wyższej kulturze i wśród ludności zamożniejszej, nie było niesłusznem przypuszczenie, że spadek płodności prowadzi do lepszej, bo ekonomiczniej szej formy przyrostu, który pozostawał znaczny mimo wyraźnego spadku współczynników urodzeń. Przyczyn zaś spadku należało się doszukiwać w czynnikach związanych z wyższym poziomem życiowym. Dzisiejszy stan rzeczy ujawnia, że dalszy spadek płodności nietylko prowadzi do zwolnienia tempa przyrostu ludności, lecz bezpośrednio grozi wyludnieniem w niedalekiej już przyszłości. Jednocześnie jest niewątpliwe, że spadek rozszerza się również na kraje o niższym poziomie kulturalnym i na sfery uboższe; mamy tu do czynienia nie z innemi tendencjami rozwojowemi, lecz z pewnem opóźnieniem rozwoju. To też wyjaśnień należy szukać takich, któreby dały się zastosować do wszystkich grup ludności, niezależnie od poziomu zamożności i poziomu kulturalnego.

Zdaje się nie ulegać wątpliwości, że pierwotną, podstawową przyczyną tendencyj, przejawiających się w odniesieniu do płodności, jest ogólna struktura społeczno-gospodarcza dzisiejszych społeczeństw. Struktura ta z jednej strony objektywnie utrudnia utrzymanie i wychowanie dzieci, z drugiej — sprzyja powstawaniu subjektywnych dążności ograniczania lub nawet zupełnego unikania potomstwa.

Wskazano wyżej, jak np. w okresie pierwotnej ekspansji rolniczej posiadanie dużej liczby dzieci nietylko dawało bezpośrednie korzyści, lecz było koniecznym warunkiem gospodarki. Motyw ten w warunkach gospodarki kapitalistycznej odpada, co więcej, posiadanie większej liczby dzieci często nietylko przestaje dawać korzyści, ale wręcz staje się przeszkodą. Ujawnia się to najwcześniej w sferach posiadających, gdzie konieczność wyposażenia większej liczby dzieci zmniejsza wartość majątku, prowadzi do jego zadłużenia lub podziału. Stąd tendencja do takiego ograniczenia potomstwa, aby w następnem pokoleniu majątek nie został uszczuplony (system dwojga dzieci). Motyw ten działa szczególnie silnie tam, gdzie ustawa lub zwyczaj nakazuje jednakowe wyposażenie wszystkich dzieci. Tem się tłumaczy np. wczesny spadek płodności wśród ludności wiejskiej Francji. Szybki rozwój gospodarczy łagodzi skutki takiego stanu rzeczy, o ile umożliwia bez trudu przejście części potomstwa do innych zawodów, w szczególności podniesienie się na wyższy szczebel drabiny społecznej. W stosunku do proletarjatu, w szczególności pro-letarjatu fabrycznego, wczesne stadjum okresu wielkokapitalistycznego stworzyło odmienne warunki: w czasach, gdy w fabrykach masowo były zatrudniane dzieci od najwcześniejszego dzieciństwa, dla rodziny posiadanie większej liczby dzieci nietylko nie było ciężarem, lecz przeciwnie stawało się źródłem dodatkowego dochodu. Gdy jednak ochrona pracy ukróciła tego rodzaju wyzysk najbardziej btzbronnych, dla proletarjatu fabrycznego powstała taka sama sytuacja, jaka już poprzednio ujawniła się wśród pracowników umysłowych: okazało się, że posiadanie i konieczność wychowania większej liczby dzieci staje się wielkim, często niemożliwym do zniesienia ciężarem. Jeżeli często jeszcze przez czas dłuższy utrzymuje się bardzo duża rozrodczość właśnie wśród najgorzej sytuowanych, znajdujących się na granicy nędzy, dzieje się to dlatego, że właśnie w tych warunkach najtrudniej o uświadomienie sobie sytuacji, że w warunkach nędzy wytwarza się apatja życiowa, pewnego rodzaju fatalizm, prowadzący do nieliczenia się z konsekwencjami. Stąd pozorna sprzeczność, polegająca na tem, że dążenie do ograniczenia urodzeń przejawia się właśnie równolegle z podnoszeniem się na nieco wyższy poziom życiowy.

Te objektywne okoliczności w rozmaity sposób dochodzą do świadomości ludzkiej. Najzwyklejszym będzie, że nadmiar dzieci