Magazyn69401

590

LUDNOŚĆ

W klimacie gorącym obie granice przesuwają się wdół. Czas trwania okresu rozrodczego wynosi więc do 35 lat w klimacie umiarkowanym.

Stosunek urodzeń do liczby osób w wieku rozrodczym (w szczególności do liczby kobiet) nazywamy płodnością. Należy odróżniać płodność w znaczeniu fizjologicznem, czyli zdolność rozrodczą, od płodności przejawiającej się w rzeczywistości, która jest uwarunkowana zarówno zdolnością rozrodczą, jak innemi czynnikami. Ta płodność w znaczeniu ściślej szem mierzy się empirycznie stosunkiem liczby urodzeń, które nastąpiły, do liczby kobiet zdolnych do rodzenia.

Bardzo trudna do określenia jest teoretyczna zdolność rozrodcza kobiety; z różnych względów nie może się ona ujawnić w rzeczywistości. Przyjmując jako górną granicę jedno urodzenie rocznie w ciągu okresu rozrodczego otrzymalibyśmy roczną liczbę urodzeń równą liczbie kobiet w wieku rozrodczym; kobieta, któraby nie zmarła przed końcem tego okresu, urodziłaby ogółem do 35 dzieci.

Ta granica teoretyczna nigdy nie bywa osiągnięta w rzeczywistości. Przedewszyst-kiem już ze względów fizjologicznych: organizm kobiety naogół nie jest zdolny do tak intensywnej pracy rozrodczej, zbytnia częstość porodów prowadzi do wyniszczenia organizmu, a część kobiet jest fizjologicznie bezpłodna. Powtóre z różnych względów, które łącznie moglibyśmy nazwać względami natury społecznej. Chodzi o to, że w życiu rozrodczem bierze udział tylko część kobiet. Małżeństwa zazwyczaj nie są zawierane bezpośrednio po osiągnięciu dojrzałości płciowej, część kobiet wogóle pozostaje poza związkiem małżeńskim, część małżeństw kończy się przedwcześnie z powodu śmierci męża, rozejścia się małżonków i t. d. Wreszcie współżycie płciowe nie zawsze jest równoznaczne ze spełnianiem czynności rozrodczych; w niektórych okresach dziejowych obie czynności bardzo wyraźnie się od siebie odgraniczają. Ogólna liczba dzieci, którą kobieta wydaje na świat w ciągu swego okresu rozrodczego jest ponadto ograniczona przez fakt, że część kobiet umiera przed osiągnięciem górnej granicy tego okresu.

Jeżeli przyjąć jako najwyższą granicę płodności fizjologicznej jedno dziecko rocznie w ciągu całego 35-letniego okresu rozrodczego, innemi słowy 100 urodzeń rocznie na każde 100 kobiet w wieku 15 do 49 lat, to okaże się, że najwyższa płodność zaobserwowana statystycznie wynosi około jednej czwartej możliwej (ok. 25 urodzeń na 100 kobiet, licząc zarówno kobiety zamężne, jak niezamężne). Przeciętna płodność w Europie dzisiejszej wynosi znacznie poniżej jednej dziesiątej tak określonej płodności maksymalnej, w niektórych państwach spada poniżej jednej dwudziestej.

Fizjologiczna zdolność rozrodcza, mierzona jako przeciętna dla ogółu kobiet, niewątpliwie słabnie pod koniec okresu rozrodczego, gdyż okres ten dla wielu kobiet kończy się znacznie przed 50 rokiem życia. Jest natomiast conajmniej prawdopodobne, że do jakiegoś 35 roku życia w warunkach europejskich fizjologiczna zdolność rozrodcza mało jest zależna od wieku. Inaczej, gdy mowa o płodności empirycznie obserwowanej. Mianowicie czynniki społeczne, ograniczające płodność, w różnym wieku działają z różną siłą. Faktyczny stan rzeczy w krajach kultury europejskiej jest taki, że w pierwszych latach po osiągnięciu dojrzałości płciowej tylko nieznaczna część kobiet znajduje się w związku małżeńskim. Z drugiej strony w późniejszym wieku często bardzo silnie działają czynniki innego rodzaju, ograniczające płodność, m. in. świadoma wola. W rzeczywistości, w tych krajach płodność w wieku poniżej 20 lat jest zawsze bardzo mała. Maksimum płodności zostaje osiągnięte pomiędzy 25 a 30 rokiem życia — nieco później, t. j. bliżej 30 roku życia, o ile płodność jest wogóle wysoka, nieco wcześniej, t. j. bliżej 25 roku przy ogólnie niskiej płodności. Po osiągnięciu maksimum płodność spada, tem szybciej, im niższy jest ogólny poziom płodności. Po 45 roku życia płodność zawsze już jest bardzo mała.

Te obserwacje, jak zaznaczono, dotyczą krajów kultury europejskiej. W innych warunkach rasowych, klimatycznych, społecznych, liczby charakteryzujące zdolność rozrodczą i płodność faktyczną będą się inaczej kształtowały — z zachowaniem jednak ogólnego obrazu: zdolność rozrodcza ograniczona jest do pewnego, względnie krótkiego okresu czasu w ciągu życia kobiety, płodność faktyczna w ciągu okresu rozrodczego w dużym stopniu jest zależna od wieku kobiety.

Rodność społeczeństwa, t. j. stosunek ogólnej liczby urodzeń do ogółu ludności