Magazyn6601

60

NIEMCY

przedwojenną, poczyniły wielkie inwestycje, budżety publiczne i stopa życiowa podniosły się nadmiernie. W rezultacie, gdy N. ogarnęła fala kryzysu światowego, ujrzały się one w niezmiernie trudnem położeniu, skutkiem czego Hindenburg zwrócił się 20. VI. 1931 do prezydenta St. Zjednoczonych Hoo-vera z prośbą o interwencję w sprawie wstrzymania wypłaty odszkodowań i jakoż osiągnął wynik korzystny, gdyż koalicja ogłosiła dla N. roczne moratorjum. Wobec bezradności rządu, wzrastającego bezrobocia, które w 1933 ogarnęło 6 milj. ludzi, ruiny majątkowej warstw średnich, wzmagały się na siłach oba kierunki skrajne: narodowi socjaliści i komuniści kosztem stronnictw mieszczańskich i socjalnej demokracji. Równocześnie weszły N. w impas parlamentarny. Kanclerz centrowy Briining, straciwszy większość w parlamencie, rządził w oparciu o prezydenta, regulując najdonioślejsze sprawy, z pominięciem drogi ustawodawczej, w drodze dekretów (t. zw. Not-uerordnungen). Socjaliści zdawali sobie sprawę, że dokonywa się w ten sposób ruina parlamentaryzmu niemniej popierali pocichu ten system, przekładając rządy osobiste Hindenburga nad zwycięstwo narodowych socjalistów lub komunistów. Miarą trudności ich położenia był fakt, że w 1932 całą siłą poparli powtórną elekcję cesarskiego feldmarszałka na prezydenta Rzeszy, by w ten sposób zamknąć Hitlerowi drogę do władzy. Mimo to liczba    ^m'U- głosów

oddana na wodza nowego ruchu, dała wymowne świadectwo jego potędze. Otaczająca Hindenburga klika generalsko-junkier-ska pod wrażeniem tego faktu zapragnęła wprząc narodowy socjalizm do rydwanu swojej nacjonalistyczno-odwetowej polityki. Mianowany kanclerzem Papen w nielegalnej drodze wydarł socjalistom władzę w Pru-siech i uzyskał od koalicji faktyczne zlikwidowanie odszkodowań, które konferencja lozańska (6. VII. 1932) zredukowała do 3 miljardów mk. Próby dojścia do kompromisu z narodowymi socjalistami spełzły na niczem, wobec czego Papen, rozwiązawszy świeżo obrany parlament, w wyborach z listopada 1932 pierwszy raz od dwu lat zahamował rozrost hitleryzmu. Następca jego, gen. Schleicher, wymógłszy na koalicji zasadnicze uznanie równouprawnienia N. w zakresie zbrojeń, usiłował oprzeć swe rządy na szerszej podstawie demokratycznej, zwłaszcza pozyskać socjalistyczne związki zawodowe. Postawą tą zraził sobie ciężki przemysł, ujawnienie zaś nadużyć, popełnionych przy zużytkowaniu funduszów na ratowanie wielkiej własności we wschodniej części państwa (t. z w. Osthilfe), popchnęło do bezwzględnej opozycji również junkrów. Przywódcy obu grup, Hugenberg i Papen, weszli w porozumienie z Hitlerem w celu objęcia władzy. Schleicher, nie zdoławszy wydrzeć Hindenburgowi dekretu, rozwiązującego parlament, ani skierować przeciw Hitlerowi syndykatów robotniczych i Relchs-wehry, ustąpił 28. I. 1933. W dwa dni później powstał rząd koalicyjny z Hitlerem jako kanclerzem, w którym najważniejsze teki polityczne i gospodarcze objęli konserwatyści. Hugenberg i Papen spodziewali się zużytkować narodowy socjalizm dla zgniecenia marxizmu, tymczasem ruch ten, dzięki swej potężnej dynamice i oddziaływaniu na szerokie masy wyrósł im nad głowy, spychając ich do rzędu bezsilnych figurantów. Od pierwszej chwili zmierzał Hitler konsekwentnie do dwu celów, któ-remi było ugruntowanie rządów dyktatorskich i monopartyjnych nawewnątrz, zdeptanie traktatu wersalskiego i przywrócenie N. ich potężnego stanowiska nazewnątrz. Podpalenie gmachu parlamentu (Reichstagu) dało hasło do rozwiązania partji komunistycznej ; w ślad za tern poszło unicestwienie innych stronnictw, tak że narodowi socjaliści zostali na placu jako jedyna partja polityczna, utożsamiająca się z państwem. Parlament, uchwaliwszy dla rządu nadzwyczajne pełnomocnictwa, przestał odgrywać samodzielną rolę poza aprobowaniem uroczystych deklaracyj, składanych przez rząd. Terenem najważniejszych wystąpień kanclerza stały się kongresy partyjne w Norymberdze, w wyjątkowych zaś wypadkach odwołuje się kierownictwo państwa do ple-biscytarnego wypowiedzenia się całego narodu. Opozycję lewicowego odłamu stronnictwa, popartą przez część oddziałów szturmowych, stłumił kanclerz krwawo (30. VI. 1934). Śmierć Hindenburga (2. VIII. 1934) umożliwiła Hitlerowi zjednoczenie w jed-nem ręku szefostwa państwa z kancler-stwem i naczelnem dowództwem nad armją. Dotychczasowa odrębność poszczególnych państw Rzeszy ustąpiła miejsca organizacji centralistycznej, której wykonawcami są namiestnicy. Żydów usunięto ze społeczności