maistre o papiezu019401

194

a taka polityka jest oparta, na doświadczeniu, oraz na naturze sa-megoż człowieka, który dał dziejom początek.

Ten kto zbadał dokładnie tę smutną naturę, wić, źe człowiek w ogólności, o ile sam sobie jest zostawionym jest za zbyt złym, aby mógł być wolnym.

Niechaj każdy bada człowieka w własnem swojem sercu, a uczuje, że wszędy, gdzie wolność cywilna należeć będzie do każdego, stanie się rzeczą niepodobna (bez jakowejś nadzwyczajnej pomocy), rządzić ludźmi jako narodem.

Zląd wypływa, źe niewola była ciągle stanem przyrodzonym bardzo wielkiej części rodu ludzkiego, aż do zaprowadzenia chrze-ścianizrau; a ponieważ rozsadek powszechny uczuwał potrzebę takiego porządku rzeczy, przeto nigdy nie walczył przeciw niemu, ani w ustawach, ani przez rozumowanie. „

Pewien wielki poeta łaciński, straszliwe w usta cesarza kładzie wyrażenie:

Ród ludzki dla kilku mężów jest stworzony 1).

Ta maksyma wyobraża bezwąlpienia znaczenie, jakie jćj poeta chciał nadać, pod machiawelską i rażącą postacią, atoli z innego stanowiska jest bardzo słuszną. Wszędzie mała liczba bardzo wielką kierowała, bo bez arystokracyi mniej więcćj silnej, najwyższa władza nigdyby dość silną być nie zdołała.

Liczba ludzi wolnych w starożytności była o wiele niższą od liczby niewolników. Ateny miały 40,000 ostatnich, a 20,000 obywateli 2). W Rzymie który liczył pod koniec Rzpltej około 1200000 mieszkańców, było zaledwie 2000 właścicieli, 3) a sama ta różnica wykazuje niezmierną ilość niewolników. Pojedynczy właściciel posiadał ich niekiedy po parę tysięcy w swych usługach 4) Widziano pewnego razu spełnioną karę śmierci na czterystu niewolnikach z jednego tylko domu, a to na mocy straszliwego prawa, które nakazywało w Rzymie, iżby, gdy obywatel rzymski zostanie zabitym w swym domu, wszyscy niewolnicy pod tym samym mieszkający dachem, śmiercią ukarani byli 5).

A gdy szło o ustanowienie osobnego stroju dla niewolników", senat sprzeciwił się temu z obawy, aby się nie policzyli 6).

1)    Humanum paucis vivit genus Lucan. Phars.

2)    Larcher. O Hcrodocie ks. I nota 258.

3)    Vix esse duo millia hominum qui rem habeant (Cic. de Offlciis, II 21)#

4)    Iuyen. sat- III 140.

5)    Tacit. ann. XIV. 43. Rozprawy jakte się w tym przedmiocie w Senacie toczyły, są nadzwyczaj ciekawe.

6)    Adam’s roman Antiquities in 8. Londyn str. 35 i następne.