page0248

240

Romans — Romańskie narzecze

ne_J7 z trafnem zastosowaniem usposobienia narodowego, kreśląc zarazem po mistrzowsku charaktery pojedynczych osób. Jego następcami i naśladowcami byli Bulwer Cooper i wielu autorów niemieckich. Równie niemal świetne powodzenie mają humorystyczne romanse obyczajowe Dickens’a (Boz), obok którego stoi zbliżony do niego Thackeray. We Włoszech najznakomitszym autorem nowelli dawnych wieków był Boccacio. Właściwy romans zaczęto uprawiać dopiero w nowszym czasie, gdy Manzoni, naśladując Walter-Scotta, utworem swym Promessi sposi obudził w ziomkach swych upodobanie do tego rodzaju literatury. W Niemczech w XVII wieku jeszcze przy małym ruchu literackim i skrzywionym zepsutym smaku, panującym przez lat blisko 60 pod przewodnictwem Lohenstein’a i Hoffmannswaldau, romans nie mógł się wznieść wyżej jak do napuszonych, górnolotnych, cudami upstrzonych powieści bohaterskich, lub płaskich romansów miłosnych i politycznych. Tu należą Ziegler’a Asiatische Banise, Lohenstein’a Arminius, roman»e Hunolda i t. p. Tylko Grimmelshausen’a Abenttuerliche >$implicissimus zalecający się naturalnem przedstawienieniem wypadków, czyni pod tym względem chwalebny wyjątek na na końcu tego wieku, Od połowy XVIII wieku zaczęto w Niemczech naśladować angielski romans familijny. Hermes’a >Sophieris Reisen ma tę zasługę, że jest pierwszym oryginalnym romansem niemieckim. Dalej pojawiły się dziś słusznie zapomniane powieści familijne Dusch’a, Muller’a, Lafontaine’a i innych. Obok tych miernych dzieł ukazały się utwory pełne znakomitych zalet. Zaliczamy tu HippePa Lebensldufe in aufsteigender Linie i tegoż Kreuz-und 0/uerzuge des Ritters A—Zr, dalej romanse Klingera, F. H. JacobPego, Frydr. SchlegePa, Tieck’a, Fouąue, Jean Paula Richtera i innych. Wieland przez Agathona nadał romansowi kierunek zmysłowy, w którym to rodzaju Gothe także celował. Przez czas niejaki romans musiał ustąpić miejsca nowelli, dopiero wpływ wieku i romanse Walter-Scotta przywróciły mu wziętość u autorów i czytelników. Wspominamy tu Hoffmann’a, Spindler’a, Wilibalda Alexis (Haring). Od roku 1830 r. romans najrozmaitsze przybierał kierunki. Młoda Germania, mianowicie Gutzkow i H. Laube używali go do szerzenia swych zasad. U nas romans, zwany zwykle powieścią, uprawiany był z powodzeniem przez Bernatowicza, księżnę Wirtembergską, Niemcewicza, Henryka Rzewuskiego, Mich. Grabowskiego, J. Korzeniowskiego, J. I. Kraszewskiego, Zygm. Kaczkowskiego, Miłkowskiego (T. Jeża) i innych. Między wielką ilością ro-mansopisarzy obecnego czasu znajduje się znaczna liczba kobiet. Co do histo-ryi dawniejszego romansu porównaj Romana Dunlop • Bisiory of fiction (3 wydanie, Londyn, 1843 r.); Wolff, Allgemeine Geschichte des Romans (Jena, 2 wydanie, 1850 r.),

Romańskie albo Rhetoromańskie narzecze, nazywa się mowa mieszkańców' dotychczas osiadłych w części Graubundten, które jednak mowa nowo-nie-miecka, bardzo ścieśniła. Rozpada się ono na dwa dyalekta, z których jeden, zwany romańskim, rumuńskim lub churwulskim, według charakteru swojego zbliża się bardziej do prowansalskiego, a drugi w Engadinie bardziej do włoskiego. Ten ostatni zwany Ladin (łacińskim), znacznie od pierwszego różniący się, sam znown dzieli się na dwa niezbyt odrębne dyalekta, mianowicie wyższo i niźszo-engadyński. Mnóstwo bardzo starożytnych pomników językowych, przechowywanych w opactwie benedyktynów w Dissentis, założonym w VII wieku, zgorzało gdy francuzi klasztor spalili. Z dawnych czasów pozostały tylko wyjątek z misterijum „rozsądne i nierozsądne panny” i poemat La nobla leyzon, który Kannegiesser w 1852 w Tybindze przełożył po nie-