page0373

365

Sfragistyka polska

nia biegłych heraldystów herby zaprowadzono w Europie w końcu X wieku, lecz jeszcze ich w tymże czasie na pieczęciach nie umieszczano. Najdawniejsza ze znanych pieczęci z herbem, należy do Władysława Wysokiego, księcia szlą-skiego z r. 1175; przedstawiony na niej jeździec ma za godło na tarczy krzyż nad półksiężycem. Współczesny poprzedzającemu, Kazimierz książę pomorski, ma na tarczy ślad lilij. W początkach XIII wieku widzimy na jednej pieczęci Leszka Białego, tarczę na ktarej jest wizerunek orła, na drugiej dolna połowa tarczy ma pasy poprzeczne, na górnej zaś orła czyli połączone godła. Krakowskiej i sandomierskiej ziemi trzecia tegoż księcia pieczęć ma już wyraźnego orła. Na pieczęciach książąt szląskich od r. 1213 również orła jako herb widzimy, i odtąd ciągle powtarza się to godło na pieczęciach Piastów, wyjąwszy niektóre, gdzie czasem lwa na wielkopolskich, pół orła i lwa na kujawskich, a smoka czyli bazyliszka na mazowieckich umieszczano. Władysław Łokietek używał tarczy z kujawskim herbem, albo obok niej, drugiej z samym orłem. Królewskie zaś jego pieczęcie już tylko samego orła przedstawiają. Ludwik i Jadwiga mają obok polskiego herbu i węgierski. Jagiellonowie mieścili na swych pieczęciach oprócz orła i pogoni, tarcze z herbami ziem i województw. Na':oniec z epoki obieralnej, godło rodzinne króla mieszczono albo na piersiach orła, albo na jednej z tarcz otaczających główny herb, orła, lub siedzącego na tronie monarchę. Umieszczanie hełmu nad tarczą herbową, pierwszy raz u nas spostrzegamy na pieczęci Przemysława księcia kujawskiego z 1305 r., i Władysława Łokietka z 1310 r. Herby umieszczano nietylko na oddzielnych tarczach, ale także na czaprakach, a nawet na piersiach osób, mianowicie od 1300 do 1391 roku, kiedy czapraki całego konia przykrywające, w artystycznie rzuconych fałdach zwieszone do samej prawie ziemi sięgają; na takichto czaprakach widzieć można po kilka razy powtórzone herby, czego przykłady są na pieczęciach majestatowych Wacława czeskiego i kilku książąt szląskich z XIV wieku. Lubo orzeł jednogłowy jako godło państwa, według zdania dziejopisów polskich, już w epoce tradycyjnej był używany, i znajduje się na monetach powszechnie Bolesławcowi Chrobremu przyznawanych, równie jaki na monetach jego następców, na pieczęciach atoli dotąd odkrytych, godło to dopiero od Leszka Białego jest znane. Przedstawiony na pieczęci mniejszej tego księcia r. 1228 orzeł jednogłowy, ma ciało wysmukłe, dziób trzyma w poziomem położeniu, równie jak i barki skrzydeł nie wiele rozpostartych, których lotki pionowo na dół są spuszczone, a z nich najdłuższe skrajne, ku ciału zaś coraz krótsze, pióra ogonowe zaokrąglone bardzo mało w wachlarz rozsunięte, a cała postać orła jest prawie naturalną. Na tarczy którą trzyma Bolesław Wstydliwy na swej w lększej pieczęci, rysy orła podobne jak za Leszka białego, barki tylko i dziób nieco w górę wzniesione, a trzy pióra w ogonie są zaostrzone. Orzeł króla. Przemysława ma i głowę i barki wysoko w górę podniesione, zaokrąglenie w łokciach skrzydeł obszerniejsze niż w poprzednich, wpoprzek skrzydeł nad lotkami ciągnie się przepaska wązka, ogon o pięciu piórach rozpostartych przewiązany jest pierścieniem. Podobnegoż kształtu- orzeł na pieczęciach Władysława Łokietka i Kazimierza Wielkiego, w tern jest różny od poprzednich, że lotki zawsze jeszcze pionowo na dół spuszczone, oddzielone są odstępami, końce ich na zewnątrz wygięte, a najdłuższa z nich nie jest skrajna jak u tamtych, lecz środkowa. W ogólności postać orła mniej tu jest naturalną, więcej sztuczną herbową. Za Władysława Jagiełły orzeł jest wysmuklejszy, łokcie skrzydeł drobnemi piórkami nastrzępione wznoszą się do wysokości głowy, łokci od zewnętrznej strony skrzydeł ku ciału coraz dłuższe, pióra ogonowe bez pierście-