075

Przejawy islamu 75

stwarzało dla społeczności brnięcie za daleko w racjonalnej argumentacji i dyskusji. Ci, którzy tak uważali, kładli nacisk na utrzymanie jedności ludu Bożego, przedkładając ją nad zgodę w sprawach doktrynalnych. Dla nich Słowo Boże stanowiło jedyną solidną podstawę, na której mogła się oprzeć wiara i pokój gminy. Koran winien być interpretowany, w razie potrzeby, w świetle praktyki postępowania Proroka i jego towarzyszy, to znaczy według sunny, w formie, w jakiej została przekazana późniejszym pokoleniom. Takie nastroje musiały istnieć od bardzo wczesnego okresu, ale ich natura sprawiała, że w kształcie doktryn krystalizowały się zwykle później niż bardziej od nich spekulatywne szkoły. Osobą w największym stopniu odpowiedzialną za formowanie się tych nastrojów był Ahmad Ibn Hanbal (780-855), który sam padł ofiarą prześladowań. Opierać się należy wyłącznie na Koranie i na sunnie Proroka, a one wskazują, że Bóg jest wszechmocny, a Jego sprawiedliwość w niczym nie przypomina sprawiedliwości ludzkiej. Jeśli Koran przypisuje Mu jakieś atrybuty, należy je uznać za boskie, nie mające analogii z atrybutami człowieka i nie należy pytać, jak się one do Niego odnoszą. Do tych atrybutów należy Koran. Jest on Jego słowem, a to dlatego, że sam Koran to stwierdza; Koran nie został stworzony, ponieważ „nic co boskie nie jest stworzone, a Koran jest boski”. Człowiek powinien poddawać się Bożej woli za pomocą uczynków i wiary. Th koncepcja Boga osądzającego w tajemniczy sposób wydaje się surowa, ale sugeruje ona pewność, że istnieje jakaś ostateczna Boża troska o świat, chociaż nie ma ona charakteru ludzkiego, a to, co się stało w dziejach, jest fragmentem boskiej woli. Ten zespół idei przyczynił się do ukształtowania sunnizmu.

Kontrowersja między racjonalistami a zwolennikami Ibn Hanbala ciągnęła się bardzo długo, a sama argumentacja ulegała zmianie. Później na myślicieli mutazylickich głęboki wpływ wywarła myśl grecka; stopniowo przestawali oni odgrywać istotną rolę w rodzącej się społeczności sunnickiej, ale ich wpływy przetrwały w szyickich szkołach myślenia rozwijających się od X wieku. Myśliciel akceptujący w ogólnych zarysach stanowisko „tradycjonalistów” stosował metody racjonalnego dyskursu (kalamu), by bronić tych poglądów. Al-Aszari (zm. 935) trzymał się dosłownej interpretacji Koranu, ale twierdził, że można go uzasadniać za pomocą rozumu, w każdym razie do jakiegoś stopnia. Poza nim trzeba go po prostu zaakceptować. Bóg jest Jeden; Jego atrybuty stanowią część Jego istoty; nie są Bogiem, ale nie różnią się od Niego. Do nich należy słuch, wzrok i mowa, ale nie jest to słuch, wzrok i mowa ludzi; trzeba je akceptować, nie pytając o to, jakie są (bila kajf). Bóg jest bezpośrednią przyczyną wszystkiego, co się dzieje we wszechświecie i nie ogranicza Go nic, poza Nim samym. W momencie działania udziela człowiekowi mocy; chce zarówno dobra i zła na świecie i je stwarza. Właściwą reakcją człowieka wobec objawionego słowa Bożego jest wiara; jeżeli nie popierają jej uczynki, to pozostaje on człowiekiem wierzącym, a Prorok wstawi się za nim w Ostatnim Dniu,