096

96 Społeczeństwa arabsko-muzałmańskie

który dotychczas zajmował centralną pozycję, stał się regionem nadgranicznym. Ten podział istniał, choć w innej formie, również wtedy, gdy Safawidzi zdobyli władzę w Iranie, a Osmanowie większość krajów mówiących po arab-sku włączyli do swojego imperium. Wówczas to przez pewien okres obydwa mocarstwa walczyły ze sobą o panowanie nad Irakiem.

Podziału między Arabami a Persami nie można jednak uznać za polityczny, ponieważ od XI wieku pod względem pochodzenia, języka czy tradycji politycznej większość grup rządzących na tych obszarach stanowili nie Arabowie czy Persowie, lecz TUrcy wywodzący się z pasterskich ludów koczowniczych Azji wewnętrznej. W okresie abbasydzkim zaczęli się przesuwać wzdłuż północno--wschodnich granic świata islamu. Początkowo pojawiali się ich pojedynczy przedstawiciele, później całe grupy przekraczały granicę i przechodziły na islam. Niektórzy służyli w armiach władców muzułmańskich, z czasem powstawały wśród nich nowe dynastie. Seldżucy byli ludem pochodzenia tureckiego, i gdy dokonywali ekspansji na zachód do Anatolii, w ślad za nimi szli Turcy. Wielu Mameluków władających Egiptem pochodziło z ziem tureckich; znaczna część armii mongolskich składała się z żołnierzy tureckich. Inwazja mongolska miała wpływ na osiedlanie się wielkiej liczby Ibrków w Iranie i Anatolii. W późniejszym okresie dynastie: osmańska, safawidzka i mogolska opierały się na wojsku tureckim.

Dynastie utworzone przez Thrków posługiwały się językami tureckimi w wojsku i w pałacu, z czasem jednak zostały wciągnięte w świat kultury arabskiej i arabsko-perskiej, a w każdym razie pełniły funkcje mecenasów i strażników. W Iranie tureckiego używali władcy i armia, perskim posługiwała się administracja i kultura świecka, arabski zaś był językiem religii i prawa. Na zachodzie rządzący i urzędnicy mówili po arabsku, on też służył wysokiej kulturze. Później ten stan rzeczy uległ pewnej zmianie, gdy powstanie imperium osmańskiego doprowadziło do ukształtowania się specyficznego języka osmań-sko-tureckiego i osmańsko-tureckiej kultury, charakterystycznej dla wysokich urzędników, dworu i armii. W Maghrebie i w pozostałościach muzułmańskiej Hiszpanii język arabski dominował w administracji i wysokiej kulturze. Berberzy z Atlasu i rubieży saharyjskich od czasu do czasu odgrywali rolę polityczną, czego skutkiem bywało wciągnięcie ich do kultury arabskiej. Ale nawet tutaj podboje osmańskie XVI wieku przyniosły na wybrzeża Maghrebu swój język i swoją kulturę polityczną.

Ta książka poświęcona jest zachodniej części świata islamu, tej, w której arabski był językiem dominującym zarówno w wysokiej kulturze, jak i -w tej czy innej formie - w mowie codziennej. Byłoby rzecz jasna błędem uważać ten region za wyraźnie odseparowany od otaczającego go świata. Kraje języka arabskiego miały nadal wiele wspólnego ze światem perskiego i tureckiego; państwa leżące wokół Oceanu Indyjskiego czy Morza Śródziemnego