142,143 bmp

Dyplomacja

Te strukturalne problemy spotęgowane zostały rozmiarami pruskiego zwycięstwa nad Francją oraz charakterem pokoju, który został zawarty w wyniku Wojny Francusko-Pruskiej. Aneksja Alzacji i Lotaryngii przez Niemcy wywołała nieprzejednaną wrogość Francuzów, eliminując jakąkolwiek dyplomatyczną opcję Niemiec w stosunku do Francji.

W łatach pięćdziesiątych XIX w. Bismarck uważał opcję francuską za tak istotną, że poświęcił przyjaźń z Gerlachem w celu jej promowania. Po aneksji Alzaq'i i Lotaryngii, wrogość Francuzów stała się tą „organiczną wadą naszej natury”, przed którą tak dobitnie Bismarck, ostrzegał swego czasu. I wykluczyła ona politykę założoną w „Mistrzowskiej Depeszy” pozostania nie związanym, dopóki inne mocarstwa nie zaangażują się, następnie zaś sprzedawania poparcia Prus temu, kto zaoferuje najlepszą cenę.

Związek Niemiecki działał skutecznie jako jeden organizm tylko w obliczu przemożnego zagrożenia, które zacierało istniejące rywalizacje między poszczególnymi państwami. Wspólna akcja ofensywna była niemożliwa z założenia. Słabość tego układu rzeczywiście była jednym z powodów, dla których Bismarck dążył do zjednoczenia Niemiec pod przywództwem Prus. Zapłacił jednak słono za nowy układ. Odkąd Niemcy przestały być potencjalną ofiarą agresji i stały się zagrożeniem dla równowagi europejskiej, mglista ewentualność zjednoczenia się innych państw europejskich przeciwko Niemcom stała się całkiem realną możliwością. A groźba ta była powodem niemieckiej polityki, która miała wkrótce podzielić Europę na dwa wrogie obozy.

Wśród europejskich mężów stanu najszybciej pojął znaczenie niemieckiego zjednoczenia Benjamin Disraeli, który miał właśnie zostać premierem Wielkiej Brytanii. W 1871 r. powiedział co następuje o Wojnie Francusko-Pruskiej:

„Ta wojna to niemiecka rewolucja, wydarzenie polityczne o większej randze niż Rewolucja Francuska w poprzednim wieku ... Wszystkie tradycje dyplomatyczne zostały zmiecione. Mamy nowy świat ... Równowaga sił została całkowicie zniszczona.”³⁰ ,

Podczas gdy Bismarck był u steru, dylematy te znikały w cieniu jego subtelnej i zawiłej dyplomacji. Na dłuższą metę jednak, złożoność rozwiązań Bismarcka skazała je na zagładę. Disraeli miał rację w tym względzie. Bismarck rzeczywiście zmienił oblicze Europy oraz system stosunków międzynarodowych, nie umiał jednak stworzyć wzoru, według którego mogliby działać jego następcy. Kiedy nowatorstwo taktyki Bismarcka przestało być już nowością, jego następcy i rywale szukali bezpieczeństwa w mnożeniu broni jako środka do zmniejszenia zależ-' ności od niezrozumiałych zawiłości dyplomacji. Brak zinstytucjonalizowania polityki prowadzonej przez Żelaznego Kanclerza doprowadził do sytuacji, w której Niemcy zmuszone były iść w dyplomatycznym kieracie, z którego jedyna ucieczka wiodła wpierw przez wyścig zbrojeń, potem przez wojnę.

Także w polityce wewnętrznej Bismarck nie potrafił stworzyć modelu, według którego działaliby jego następcy. Samotny za życia, Bismarck jeszcze mniej był rozumiany, gdy odszedł ze sceny osiągając mityczne wręcz wymiary. Niemcy pamiętali trzy wojny, które doprowadziły do niemieckiego zjednoczenia, nie pamiętali natomiast, ile starannych przygotowań prowadziło do nich i z jakim umiarkowaniem zbierano ich owoce. Widzieli pokazy siły, nie pojmując jednak subtelnej analizy, na której się te przygotowania opierały.

Konstytucja, którą Bismarck nadał Niemcom, tylko pogłębiła te tendencje. Parlament (Reichstag), chociaż jako pierwszy w Europie oparty był na powszechnym prawie wyborczym dla mężczyzn, nie miał kontroli nad rządem, który powoływany był przez cesarza i tylko przez niego mógł być odwołany. Kanclerz związany był z cesarzem i parlamentem o wiele bardziej niż ci ostatni ze sobą. Toteż Bismarck mógł w pewnych granicach wykorzystywać instytucje wewnętrzne Niemiec przeciw sobie nawzajem, podobnie jak czynił to z innymi państwami w polityce zagranicznej. Żaden z następców Bismarcka nie miał ani takiej odwagi, ani umiejętności. W efekcie nacjonalizm nie utemperowany demokracją stawał się coraz bardziej szowinistyczny, podczas gdy demokraqa bez odpowiedzialności stawała się bezpłodna. Bismarck najlepiej być może wyraził istotę swego życia w liście, który napisał do swojej przyszłej żony:

„To, co jest imponujące tu na ziemi... ma zawsze w sobie coś z upadłego anioła, który jest piękny, ale niespokojny, wielki w zamiarach i wysil- -kach, lecz bez sukcesów, dumny i samotny.”⁵¹

Ci dwaj rewolucjoniści, którzy stali u źródła współczesnego układu państwowego Europy, ucieleśniali wiele z dylematów czasów teraźniejszych. Napoleon - niechętny rewolucjonista - reprezentował tendencję dostosowywania polityki do opinii publicznej. Bismarck - rewoluqonis-ta konserwatywny - odzwierciedlał z kolei tendencje do identyfikowania polityki z analizą sił.

Napoleon miał rewolucyjne pomysły, ale wzdragał się przed wynikającymi z nich implikacjami. Wyznacznikiem jego młodości był protest,

143