217

Imperium osmańskie 217

W XIII wieku nastąpiło chwilowe ożywienie. Wprawdzie pod koniec kalifatu abbasydzkiego potęga i bogactwo Iraku zmalały w wyniku zniszczenia wywołanego inwazjami mongolskimi, to jednak niektórym dynastiom udało się stworzyć stabilny porządek, nie zagrożony ze strony potężnych sił spoza osiadłego świata islamu. Thką dynastię stworzyli Hafsydzi w Thnezji - dziedzice imperium almohadzkiego i Mamelucy w Egipcie oraz Syrii - samoodradzająca się elita wojskowa powstała w służbie poprzedniej dynastii: Ajjubidów. Uprawiano wielkie, zapewne powiększające się obszary; urzędnicy rządowi potrafili ściągać nadwyżkę produkcji do miast, a produkcja w miastach oraz handel kwitły w ramach powszechnie uznawanego szari’atu sunnickiego; utrzymywała się pewna symbioza między grupami panującymi a ludnością miejską.

Był to jednak bardzo kruchy porządek i na początku XIV wieku wstrząsały nim różne siły. Zapewne najważniejszą z nich była wielka epidemia dżumy, znana w dziejach europejskich jako Czarna Śmierć, która w połowie wieku

XIV    zaatakowała większość krajów świata zachodniego i przez niemal cały następny wiek odradzała się w formie ciągłych wybuchów. W czasie pierwszej epidemii zmarła w przybliżeniu jedna trzecia mieszkańców Kairu, a w połowie

XV    wieku liczba ludności tego miasta wynosiła już jakąś połowę poprzedniego stanu (około 150 tysięcy zamiast 250 tysięcy). Przyczyna leżała nie tylko w tym, że po pierwszym ataku dżumy przyszły następne, ale także w tym, że epidemia dotknęła zarówno wieś, jak i miasto, a w rezultacie migracja ze wsi nie mogła uzupełnić strat w mieście. W wyniku zmniejszenia się liczby ludności wiejskiej i pogłowia zwierząt hodowlanych, produkcja rolna, a co za tym idzie środki, jakimi dysponował rząd dzięki sytemowi podatkowemu, skurczyły się.

Na kumulujące się skutki dżumy nałożyły się inne czynniki. Wzrost produkcji tekstylnej we Włoszech i w innych państwach europejskich oraz ekspansja europejskiej żeglugi na Morzu Śródziemnym wpłynęły na równowagę handlową, utrudniając rządom muzułmańskim zdobycie potrzebnych środków. Doszło również do zmian w sztuce wojennej, w budowie statków i w nawigacji; wprowadzono broń palną oraz artylerię.

W tych nowych warunkach istniejący w państwie mameluckim i w państwach Maghrebu porządek stał się przedmiotem oddziaływania nowych dynastii, które zdołały zgromadzić odpowiednie siły ludzkie i materialne, by stworzyć wielkie i prężne armie, sprawować efektywną kontrolę nad prowincjami i przejąć nadwyżki, a potem wspierać produkcję i handel w miastach. Na zachodnim obszarze Morza Śródziemnego to wyzwanie miało charakter religijny i polityczny: pochodziło od chrześcijańskich królestw Hiszpanii, zjednoczonych tuż przed upadkiem ostatniej dynastii muzułmańskiej w 1492 roku, a wkrótce potem dysponujących bogactwami pochodzącymi z podboju Ameryki. We wschodnich rejonach Morza Śródziemnego nową, rosnącą potęgą była muzułmańska dynastia nazwana Osmanami od imienia jej założyciela Usmana (w tureckiej