149

Miasta i ich władcy 149

że dochowywał wierności kalifowi i panował zgodnie z zasadami religii. Nie była to jednak równowaga stabilna. Kalif wciąż jeszcze dysponował resztkami rzeczywistej władzy w stolicy i jej okolicach i dążył do jej powiększenia; tak się działo za panowania kalifa An-Nasira (1180-1225). Silny sułtan próbował zawsze rozszerzyć pole swoich niezależnych rządów. Istniała jeszcze trzecia siła: alimowie, którzy twierdzili, że wiedzą, co jest zgodne z religią. W celu zdefiniowania warunków stabilności stosunków w ramach tradycji religijnej Al-Ghazali (1158-1111) i inni wysunęli tezę, że władza należy do kalifa, ale jej wykonywanie można rozdzielić między kilka osób. Kalifat (lub imamat, jak zwykle nazywali go teoretycy) zawierał trzy elementy: prawowite dziedzictwo po Proroku, zarządzanie sprawami tego świata oraz nadzór nad wiarą. Al-Ghazali uważał, że idealna jest sytuacja, kiedy te trzy sprawy łączyły się w jednej osobie, jeśli jednak zachodziła konieczność, można je było rozdzielić; tak właśnie stało się w jego czasach. Kalif uosabiał dziedzictwo Proroka; sułtan dysponujący władzą militarną pełnił funkcje rządu, natomiast alimowie nadzorowali wiarę i praktykę religijną.

Z czasem te trójstronne stosunki zamieniły się w dwustronne. Kalifat bag-dadzki upadł, kiedy w 1258 roku Mongołowie zajęli Bagdad, a kalifowie abba-sydzcy utrzymywani w Kairze przez sułtanów mameluckich nie byli powszechnie uznawani. I chociaż pamięć o kalifacie przetrwała, w księgach prawa uważano go za idealną formę władzy muzułmańskiej, a niektórzy potężni władcy, tacy jak Hafsydzi nadal używali tego tytułu, to jednak głównym celem myśli politycznej w ujęciu autorów, zajmujących się spisywaniem tradycji prawniczej było określenie stosunków między władcą dzierżącym miecz a alimami, strzegącymi prawdziwej religii i twierdzącymi, że przemawiają w imieniu ummy. Istniało pradawne, często powtarzane powiedzenie, pochodzące z czasów sa-sanidzkich: „Religia i władza królewska to dwaj bracia, którzy nie mogą się bez siebie obejść”¹. Powszechnie uważano, że rządy zdobywa się za pomocą miecza i w wyniku powszechnej akceptacji znajdującej wyraz w ceremonii baji. Władza mogła jednak zyskać autorytet, jeśli służyła utrzymaniu szarłatu, a co za tym idzie - cnotliwego i cywilizowanego życia. Do zadań panującego należało utrzymywanie sądów, respektowanie alimów i rządzenie w porozumieniu z nimi. Mógł on zarządzać w granicach szari’atu podejmując działania i decyzje, ferując wyroki w sprawach, w których zagrożony był dobrobyt społeczny i bezpieczeństwo państwa. Z kolei alimowie winni gwarantować sułtanowi stałe uznanie, co znajdowało wyraz w cotygodniowym ogłaszaniu jego imienia podczas piątkowych kazań.

Ibn Tajmijja (1263-1328), jeden z najwybitniejszych autorów religijnych okresu mameluckiego, wyciągał logiczne wnioski z sytuacji panującej w jego

1

A. K. S. Lambton, State and Govemment in Medieval Islam, OJcsford 1981, s. 45.