145

Miasta i ich władcy 145

mienne kontrolowane przez Kair (Arab at-ta’a - „Arabowie posłuszeństwa”) w okresie mameluckim zostały zastąpione przez Hawarów - grupę pasterską pochodzenia berberskiego, która znaczną część tego obszaru kontrolowała aż do XIX wieku. Podobnie w Maghrebie skomplikowany proces gospodarczy, który w późniejszym okresie znalazł symboliczny wyraz w legendzie o inwazji Banu Hilal, doprowadził do stopniowego kurczenia się potęgi władców miast, trwającego kilka wieków.

Istniał jednak trzeci obszar: otwartych równin i dolin rzek, gdzie uprawiano zboża lub ryż czy daktyle, oraz ogrodów dostarczających na miejski targ owoce i warzywa. TUtaj władca i miejskie klasy, z którymi był powiązany, musieli sprawować silniejsze i bardziej bezpośrednie rządy, zwłaszcza tam, gdzie produkcja zależała od wielkich systemów nawadniających. Stałe garnizony wojskowe lub regularne ekspedycje wojskowe mogły utrzymywać ten obszar w ryzach i uniemożliwić dochodzenie do władzy lokalnych wodzów.

Na podległych terenach zmiany ekonomiczne przebiegały w kierunku korzystnym dla miasta. Zasadniczą metodą sprowadzania do niego nadprodukcji wiejskiej był odpowiedni system podatkowy. W zasadzie wyglądał on tak samo we wszystkich krajach islamu. Władca czerpał dochody z trzech typów opodatkowania: podatku pogłównego, płaconego przez wyznawców uznanych nie-muzułmańskich gmin, różnych podatków pobieranych od przedstawicieli miejskiego handlu i rzemiosł, oraz podatku z produkcji wiejskiej. Na obszarach uprawnych podatki pobierano z ziemi na podstawie oceny, która w kilku krajach zmieniała się od czasu do czasu (na przykład w Egipcie, gdzie praktyka okresowych weryfikacji przetrwała od starożytności), albo też określano w formie stałego procentu od produkcji. Podatek od zbóż i innych produktów, które można było przechowywać, płacono w naturze, natomiast od produktów nietrwałych, takich jak owoce - gotówką. Podobnie podatek od pastwisk tam, gdzie rząd był na tyle silny, by go pobierać, był określany na podstawie powierzchni albo w stosunku do liczby wypasanych zwierząt.

Od czasów bujidzkich, a więc od X wieku, zaczęła się w niektórych krajach upowszechniać praktyka przekazywania poboru podatków wiejskich (zwana ikta), Można je było oddać członkowi panującego rodu lub wysokiemu urzędnikowi zamiast płacy. Istniała możliwość przekazania dochodów podatkowych całej prowincji jej namiestnikowi, który przejmował wydatki na administrację i pobieranie podatków, zatrzymując pewną ich część jako swoją płacę; można też było podatek z jakiejś części ziemi przydzielić oficerowi w zamian za jego służbę wraz z pewną liczbą żołnierzy, których musiał sam utrzymywać, wyekwipować i opłacać. Ten typ przekazywania stał się szczególnie ważny i popularny. Seldżucy bardzo rozwinęli ten system w Iranie i Iraku, stamtąd Ajjubidzi przenieśli go na zachód, a Mamelucy kontynuowali. W Maghrebie