280

Imperia europejskie i rozwój elit (1860-1914) 281

rząd osmański zgodził się polepszyć warunki w prowincjach, gdzie żył znaczny odsetek ludności chrześcijańskiej, a mocarstwa europejskie ponownie obiecały nie mieszać się w wewnętrzne sprawy imperium*

Stało się jasne, że żadne europejskie państwo nie pozwoli, by inne zajęło Stambuł czy Cieśniny. Nikt też nie chciał ryzykować wybuchu, do jakiego mogłoby dojść w wyniku prób rozbioru imperium. Tymczasem proces odrywania rejonów nadgranicznych postępował. Oba bułgarskie regiony w 1885 roku stworzyły niezależne państwo; również Kreta otrzymała autonomię w 1898 roku i została włączona do Grecji w 1913. W tym samym roku, po wojnie z państwami bałkańskimi utworzonymi przez własnych poddanych, imperium straciło większość pozostałych europejskich terytoriów. Z drugiej strony, gdy rywalizacja państw europejskich zaczęła przybierać na sile, a wzrost potęgi Niemiec stworzył nowy czynnik w równowadze sił europejskich, rząd osmański zyskał kolejne możliwości swobodnego działania w centralnych regionach. Ujawniło się to w latach dziewięćdziesiątych XIX wieku, gdy nacjonalistyczne partie reprezentujące inną społeczność chrześcijańską, a mianowicie Ormian, zaczęły zabiegać o niepodległość. Osmanom udało się zdusić ten ruch kosztem wielu ofiar, przy czym Europa nie zdecydowała się na skuteczne działania. Jednakże nacjonalizm armeński nie przestawał nadal podskórnie się rozwijać.

Utrata większości prowincji europejskich zmieniła charakter imperium. W coraz większym stopniu muzułmańskim obywatelom, i to zarówno TUr-kom, jak i Arabom, wydawało się, że jest ono ostatnim przejawem politycznej niepodległości świata islamu otoczonego przez nieprzyjaciół. Coraz pilniejszą sprawą stawało się wprowadzanie dalszych reform. Biurokracja i armia podlegały modernizacji: oficerów i urzędników kształcono w szkołach wojskowych i cywilinych. Ulepszony system łączności umożliwiał rozszerzenie bezpośredniego nadzoru. Kiedy pojawiły się parowce, garnizony osmańskie w rejonie Morza Śródziemnego i Morza Czerwonego można było szybko umocnić. Telegraf, podstawowy środek kontroli, w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych objął swoim zasięgiem całe imperium. Pod koniec XIX wieku w Anatolii i Syrii wybudowano kolej. W pierwszych latach wieku XX położono kolej hidżazyjską z Damaszku do Medyny. Umożliwiła ona przewożenie pielgrzymów do świętych miast, a także pozwoliła rządowi osmańskiemu sprawować skuteczniejszą kontrolę nad szarifami Mekki. Udało się również przywrócić obecność osmańską w Jemenie. W środkowej Arabii dynastia Ibn Raszida wspierana przez Osmanów na jakiś czas podporządkowała sobie państwo su’udydzkie, odrodzone podówczas przez młodego i pełnego wigoru członka tego rodu, Abd al-Aziza, który w 1914 rzucił wyzwanie Ibn Raszidowi. We wschodniej Arabii ekspansja Osmanów została powstrzymana przez działania brytyjskie. W celu ograniczenia rosnących wpływów innych państw: Rosji, Francji i Niemiec rząd brytyjski zaczął formalizować swoje kontakty z władcami Zatoki. Podpisano