294

Imperia europejskie i rozwój elit (1860-1914) 295

przyczyną głodu. W niektórych krajach - Algierii, Ihnezji i w Sudanie - dostatek pożywienia prowadził nie tyle do bezprecedensowego powiększenia się liczby mieszkańców, a raczej do zrekompensowania gwałtownego jej spadku w przeszłości. W Sudanie niepokoje wywołane przez ruch mahdystowski, po którym nastąpił okres złych zbiorów, doprowadziły do gwałtownego zmniejszenia się liczby ludności w latach dziewięćdziesiątych XIX wieku.

Wzrost zaludnienia nie musi oczywiście oznaczać poprawy standardu życia, może wskazywać na coś wręcz przeciwnego. Jednakże istnieją podstawy, by przypuszczać, że w niektórych wypadkach poziom życia wzrósł. Na pewno dotyczyło to wyższych warstw ludności miejskiej, związanej z nowymi rządami albo z rozwijającymi się sektorami gospodarki. Ludzie ci mieli wyższe dochody, lepsze warunki mieszkaniowe i opiekę medyczną, mogli także kupować więcej towarów. W niektórych rejonach na wsi zwiększona produkcja żywności i sprawniejsza łączność poprawiły standard wyżywienia. Nie dotyczyło to krajów, w których kolonializacja europejska pozbawiła chłopów najlepszej ziemi, lecz Egiptu i częściowo Syrii, gdzie istniała równowaga między produkcją a liczbą ludności. (Jednakże w Egipcie poprawie warunków zdrowotnych, wynikającej z lepszego wyżywienia, towarzyszyło rozprzestrzenienie się zaraźliwej choroby - bilharcji - przenoszonej przez wodę i zataczającej coraz szersze kręgi w wyniku rozwoju systemu nawadniania.)

Nawet w najbardziej sprzyjającej sytuacji możliwości polepszenia warunków życia rolników były ograniczone nie tylko z powodu wzrostu liczby ludności, lecz również w wyniku skupienia władzy w rękach posiadaczy ziemskich lub ludzi, którzy w jakiś sposób sprawowali nad nią kontrolę. Po swojej stronie mieli prawo oraz rząd, mieli też dostęp do kapitału, bez którego nie można było rozwijać produkcji ani też przekazywać jej na rynek. W większości wypadków nie musieli działać w ramach ograniczeń narzucanych przez moralną więź z tymi, którzy dla nich pracowali. Koloniści, miejscy bankierzy, szajcho-wie plemienni, którzy stali się właścicielami ziemskimi, nie utrzymywali takich samych stosunków z pracującymi dla nich ludźmi, jak część ich poprzedników. W tych warunkach chłopi nie byli w stanie uzyskać z produkcji rolnej więcej niż potrzebowali dla zapewnienia sobie minimalnego poziomu życia; w trudnych czasach wyzysku nie dysponowali też ochroną ze strony silniejszych.

Rozdwojone społeczeństwo

W 1914 roku w krajach arabskich należących do imperium osmańskiego oraz w państwach Maghrebu w różnym zakresie ujawniła się nowego typu stratyfikacja społeczna. Z jednej strony były europejskie grupy handlowe i finansowe, a także społeczności przesiedleńców chronione wpływami i władzą