304

Kultura imperializmu a reformy 305

Z biegiem czasu pojawił się jednak nowy typ literatury, w której arabscy autorzy próbowali wyrażać w swoim języku to, jak sami siebie pojmują i określać swoje miejsce we współczesnym świecie. Ci, którzy wychowali się w sferze oddziaływania nowej nauki i literatury europejskiej, zaczęli spoglądać po nowemu na własną przeszłość. W Kairze i w Europie drukowano teksty klasycznych arabskich dzieł. Odradzały się dawne gatunki literackie: najwybitniejszy libański autor tamtych czasów Nasif al-Jazidżi (1800-1871), napisał dzieło w stylu makamat, stanowiące serię opowieści i anegdot o przedsiębiorczym bohaterze, opowiedzianych w ozdobnej prozie rymowanej. Inni zajmowali się dostosowywaniem języka do wyrażania nowych idei i nowych form wrażliwości artystycznej. Butrus al-Bustani i jego uczniowie posługiwali się nowego typu prozą narracyjną, która nie odbiegała od podstawowych zasad gramatyki arabskiej, ale odwoływała się do prostszych form wyrazu, używała nowych słów i sformułowań, powstałych w wyniku przetworzenia zasobu języka arabskiego lub przejęcia wzorów angielskich czy francuskich. Nastąpiło też odrodzenie poezji arabskiej, posługującej się wciąż klasycznym systemem metrów i rymów, ale stopniowo podporządkowywanej wyrażaniu nowych idei i uczuć. Ahmada Szaukiego (1868-1932) można uznać za późnego poetę klasycznego, operującego wzniosłym językiem dla upamiętnienia wydarzeń publicznych lub do wyrażania uczuć narodowych czy wychwalania władców. Pochodził z turecko--egipskiej elity, która skupiła się wokół dworu egipskiego. Do jemu współczesnych zalicza się Chalil Mutran (1872-1949); w jego poezji tradycyjne formy i tradycyjny język nie były celem samym w sobie, lecz służyły do precyzyjnego odzwierciedlania rzeczywistości zawartej w uczuciach poety i w świecie zewnętrznym. Hafiz Ibrahim (1871-1912) wypowiadał polityczne i społeczne idee Egipcjan swoich czasów w bardziej zwyczajny sposób, a jego oddziaływanie było większe niż Szaukiego. Pojawiły się także całkowicie nowe typy pisarstwa: dramat, opowiadanie, powieść. Pierwsza ważna powieść: Zajnab Husajna Hajkala opublikowana w 1914 roku proponowała nowe spojrzenie na wieś, według którego życie człowieka jest zakorzenione w przyrodzie, i na relacje między mężczyzną a kobietą.

Główną troską nowego pisarstwa była ekspansja społecznej i intelektualnej potęgi Europy, traktowanej nie tylko jako adwersarz, ale również jako dość atrakcyjne pod wieloma względami wyzwanie. Potęga i wielkość Europy, nowoczesnej nauki i technologii, politycznych instytucji państw europejskich, socjalna moralność nowoczesnych społeczeństw - stały się ulubionymi tematami pisarzy. Ich pisarstwo podejmowało fundamentalny problem: w jaki sposób arabscy muzułmanie i ich państwo mogło tak się umocnić, by stawić czoło Europie i stać się częścią nowoczesnego świata?

Pierwsze jasne próby odpowiedzi na to pytanie pojawiają się w połowie XIX wieku w pismach urzędników przeprowadzających reformy w Stambule,