306

Kultura imperializmu a reformy 307

siebie. Ale musieli sobie poradzić z innym, podobnym problemem. Władza hierarchii kościelnej, uznawanej i popieranej przez państwo, mogła stanowić przeszkodę w ich myśleniu i wyrażaniu tego, na co mieli ochotę. Niektórzy z nich zmierzali ku sekularyzmowi lub protestantyzmowi, który w społeczeństwie, gdzie tożsamość wyrażała się członkostwem we wspólnocie religijnej był bardzo bliski sekularyzmowi.

Muzułmanie nie potrafili uniknąć tego problemu. Islam był w nich tym, co najgłębsze. Jeżeli życie we współczesnym świecie wymagało zmian w organizacji społeczeństwa, to muszą ich dokonać nie zdradzając samych siebie. To zaś było możliwe jedynie wówczas, gdy islam rozumiało się jako zdolny do przetrwania w obliczu potęgi i postępu ówczesnego świata. Taki był punkt wyjścia „muzułmańskich modernistów”. Uważali oni, że islam nie tylko dał się pogodzić z rozumem, postępem i solidarnością społeczną - podstawami współczesnej cywilizacji, ale że wręcz zawierały się one w nim, jeśli tylko dobrze się go interpretowało. Thkie poglądy prezentował Dżamal ad-Din al-Afghani (1839-1897), Irańczyk, którego pisma były niejasne, ale którego osobisty wpływ był znaczny i dalekosiężny. Jego idee rozwinął pełniej i czytelniej egipski autor, Muhammad Abduh (1849-1905), którego prace miały znacząco i trwale wpłynąć na cały świat muzułmański. Celem jego życia, jak powiedział, było;

[...] wyzwolić myśl z pęt naśladownictwa (taklid) i rozumieć religię tak jak ją rozumiała społeczność przed rozpadem; powracać, w osiąganiu wiedzy religijnej, do jej pierwszych źródeł i ważyć ją na wadze rozumu ludzkiego, który Bóg stworzył po to, by zapobiec nadużyciu religii i aby mądrość Boża spełniła się, a porządek ludzkiego świata został zachowany; oraz udowodnić, że religia w jej własnym świetle musi być uznana za przyjaciela wiedzy, popycha bowiem człowieka do badania tajemnic istnienia, nawołuje go do respektowania ustalonych prawd i do polegania na nich w jego postępowaniu i w życiu moralnym⁵.

W tym dziele pojawia się rozróżnienie między podstawowymi doktrynami islamu a jego naukami społecznymi i prawami. Doktryny te zostały przekazane przez najważniejszych myślicieli, zwanych „pobożnymi przodkami” (as-salaf as-salih, stąd częste określanie tej idei jako salafijja). Są one proste: wiara w Boga, w objawienie przekazane przez kolejnych proroków, z których ostatnim był Mahomet, w odpowiedzialność moralną i Sąd Ostateczny, Wszystkie je można zdefiniować i obronić rozumowo. Z drugiej strony, prawo i moralność społeczna stanowią zastosowanie do konkretnych okoliczności pewnych ogólnych zasad zawartych w Koranie, zasad możliwych do zaakceptowania przez umysł ludzki. Kiedy warunki ulegają zmianie, to i prawa winny się zmieniać. We współczesnym świecie zadaniem muzułmańskich myślicieli jest odnoszenie

5

RasTd Rida, Tarih al-ustad al-imam aS-Sayh Muhammad 'Abduh, 1.1, Kair 1931, s. 11.