Image (115)

110 l t“N SCO I [

jenna okazała się przełomowa także w innych istotnych wymiarach, takich jak rozwój międzynarodowej ekonomii politycznej czy powstanie ONZ; nic brakowało w niej również znaczących elementów ciągłości. Do niektórych spośród pozostałych wątków nawiązują inne rozdziały książki, ten natomiast skupia się na owych trzech podstawowych zmianach, rekonstruując przez ich pryzmat wydarzenia i procesy, jakie ukształtowały powojenną politykę międzynarodową i świat, w którym dziś żyjemy.

Kres imperiów

Schyłek imperializmu w XX wieku, który odzwierciedlał zmniejszanie się roli Europy w świecie, a zarazem podtrzymywał ten proces, oznaczał fundamentalną zmianę w polityce światowej. Transformację w sferze postaw i wartości wyrażało przyjęcie zasady samostanowienia narodów (national self-detenninatioń) jako jednego z filarów polityki międzynarodowej. Jeśli w epoce imperializmu przynależność do kręgu potęg imperialnych podnosiła status polityczny państwa, to po 1945 roku model imperialny spotkał się z narastającą wrogością w świecie. Choć stwierdzono, że kolonializm nie przystaje do zasad Karty Narodów Zjednoczonych (NZ), to proces uzyskiwania niepodległości na wielu obszarach postępował powoli, a gdzieniegdzie towarzyszyły mu długotrwałe konflikty i wojny. Procesy narodowowyzwoleńcze często zakłócała i osłabiała zimna wojna. Proces dekolonizacji zależał od wielu różnych czynników: postawy mocarstwa kolonialnego, ideologii i strategii jej przeciwników, wreszcie roli sił zewnętrznych. Zróżnicowany wpływ na przeniesienie władzy w koloniach miały czynniki polityczne, ekonomiczne i wojskowe. Poszczególne mocarstwa imperialne w rozmaity sposób żegnały się ze swoimi posiadłościami, zatem różne były też doświadczenia nowo powstających niepodległych państw. Trzy podstawowe modele wycofywania się Europy z imperiów zostały przedstawione poniżej.

Wielka Brytania

W 1945 roku imperium brytyjskie rozciągało się na wszystkie części świata; w latach 1947-1980 niepodległość uzyskało 49 jego terytoriów. Spór o rolę Wielkiej Brytanii jako centrum imperium toczył się w samej metropolii już od XIX wieku, lecz dopiero coraz szersza akceptacja zasady samostanowienia po 1945 roku, wraz z uznaniem siły mchów nacjonalistycznych w krajach kolonialnych, przyniosły zmianę stanowiska wobec kolonii. Szczególnie poruszającym aktem brytyjskiej dekolonizacji było wycofanie się z Indii w roku 1947, Rezygnacja z tego .„klejnotu w koronie” imperium, przeprowadzona w sposób satysfakcjonujący większość Brytyjczyków, otworzyła drogę do powstania największej demokracji na świecie. Kwestią sporną pozostaje, czy i jak dalece można było uniknąć wrogości pomiędzy dw^roma państwami: Indiami i Pakistanem, która pojawiła się w wyniku tej dekolonizacji, a także w jakim stopniu stanowiła ona owoc prowadzonej wcześniejszej przez Londyn polityki „dziel i rządź”. W pierwszych latach powojennych przypadek Indii był z pewnością dość wyjątkowy, a kolejne brytyj-

Historia stosunków międzynarodowych w latach 1945-1990

Tabela 4.1 Główne etapy opuszczania kolonii przez państwa europejskie w latach 1945-1980

Kraj	Metropolia	Kok uzyskHiiIn niepodległości
Indie	Wielka Brytania	1947
Pakistan	Wielka Brytania	1947
Birma (ob. Myanmar)	Wielka Brytania	1948
Sri Lanka	Wielka Brytania	1948
Indonezja	Holandia	1949
Ghana	Wielka Brytania	1957
Malaje (ob. część Malezji)	Wielka Brytania	1957
Kolonie francuskie w Afryce*	Francja	1960
Zair (ob. Demokratyczna Republika Konga)	Belgia	1960
Nigeria	Wielka Brytania	1960
Sierra Leone	Wielka Brytania	1961
Tanganika	Wielka Brytania	1961
Uganda	Wielka Brytania	1962
Algieria	Francja	1962
Rwanda	Belgia	1962
Kenia	Wielka Brytania	1963
Gwinea Bissau	Portugalia	1974
Mozambik	Portugalia	1975
Republika Zielonego Przylądka	Portugalia	1975
Wyspy św. Tomasza i Książęca	Portugalia	1975
Angola	Portugalia	1975
Zimbabwe	Wielka Brytania	1980

* W tym: Kamerun, Republika Środkowoafrykańska, Czad, Gabon, Wybrzeże Kości Słoniowej, Madagaskar, Mali, Mauretania, Niger, Senegal i Górna Wolta

111

skie rządy okazały się raczej niechętne dalszemu procesowi dekolonizacji. W imperium brytyjskim w Afryce przełom pojawił się pod koniec lat 50. i na początku 60. Jego symbolem stało się przemówienie Harolda Macmillana wygłoszone w Afryce Południowej w 1960 roku, w którym brytyjski premier ostrzegał gospodarzy przed „wiatrem przemian” wiejącym przez ich kontynent.

Przekształcenie imperium odbyło się względnie pokojowo i doprowadziło do powstania demokratycznych, stabilnych państw. Nie obeszło się wprawdzie bez konfliktów z lokalnymi siłami rewolucyjnymi, przede wszystkim w Kenii (1952-1956) i na Malajach (1948-1960). jednak z perspektywy europejskiej dekolcnizacja w stylu brytyjskim była znacznie bardziej udana niż francuska, jakkolwiek w Rodezji (obecne Zimbabwe) miejscowej białej mniejszości, lekceważącej stanowisko rządu brytyjskiego i opinii światowej, udało się przeszkodzić we wprowadzeniu demokratycznych zasad wyborczych i rządów czarnej większości. Białych Rodezyjczyków wspierał i podjudzał rząd południowoafrykański, który we własnym kraju wprowadził w 1948 roku zasady apartheidu, tworząc w opinii wielu obserwatorów rasistowski odpowiednik imperializmu.