Image (9)

154

CHRIS BROWN

Wprowadzenie

Już na pierwszy rzut oka można uznać, iż problematyka praw człowieka doskonale ilustruje proces globalizacji. Zważywszy, że koncepcja prawa jednostki była prawie zawsze kojarzona z funkcjonowaniem krajowych systemów prawnych i politycznych, warto odnotować zmiany, jakie zaszły w ciągu ostatniego półwiecza. Na podstawie przekonania o przyrodzonym charakterze praw jednostki, które przynależą jej na mocy samego faktu bycia człowiekiem, powstał złożony system, na który składają się zarówno normy prawa, jak i praktyka międzynarodowa (określany dalej jako „międzynarodowy reżim ochrony praw człowieka”). Celem tego rozdziału jest prześledzenie kolejnych etapów powstawania międzynarodowego reżimu ochrony praw człowieka, jak również przeanalizowanie wybranych problemów wynikających z przekonania o uniwersalnym charakterze tych praw. W tej części zostanie przedstawione tło. Dalsze rozważania dotyczą podstawowych problemów dyskursu praw człowieka, omówienia liberalnej teorii tych praw i w końcu dyskusji wokół zasad funkcjonowania międzynarodowej polityki ochrony praw człowieka po roku 1945. Wiele kultur i cywilizacji rozwinęło idee odnoszące się do przyrodzonej wartości i godności jednostek ludzkich, jednakże pogląd, iżjednostki są „podmiotami praw”, można uznać za typowo europejski. Koncepcja ta, której korzenie sięgają średniowiecza, na początku epoki nowoczesności znalazła wyraz w prawie pozytywnym niektórych państw europejskich. Pod koniec XVIII wieku rozpoczął się powolny proces poszerzania treści idei „praw człowieka” przez uznanie praw kobiet, a także praw osób niebędących Europejczykami, co było konsekwencją kampanii przeciwko handlowi niewolnikami. Te wydarzenia przygotowały grunt dla procesów globalizacji w czasach powojennych. Po roku 1945 przyjęto też wiele międzynarodowych dokumentów (umów i deklaracji) - zarówno w skali globalnej, jak i regionalnej - dotyczących ochrony praw człowieka. Równocześnie powstawały organizacje pozarządowe (NGOs), takie jak na przykład Amnesty International, zajmujące się walką o ich przestrzeganie. Ponadto same państwa, np. Stany Zjednoczone, oraz organizacje międzyrządowe, wśród których wymienić można Międzynarodowy Fundusz Walutowy czy Commonwealth, stopniowo zwiększały swoje zaangażowanie w dziedzinie ochrony praw człowieka, co jednak równocześnie wzbudzało kontrowersje.

Wyżej opisany proces doprowadził do powstania imponującego zbioru międzynarodowego prawa i praktyki dyplomatycznej, a jednocześnie przyczynił się do dalszego pogłębiania i rozwoju idei praw człowieka. Rozwój praw człowieka bywa przedstawiany przez odwołanie się do koncepcji trzech generacji praw. Najwcześniejsze proklamacje praw człowieka odnosiły się do praw pierwszej generacji, takich jak wolność słowa, wolność zgromadzeń czy „prawo jednostki do udziału w rządzeniu swym [sic\] krajem bezpośrednio bądź poprzez swobodnie wybranych przedstawicieli” (Powszechna deklaracja praw człowieka, art. 21). Ta sama Powszechna deklaracja praw człowieka uznała także prawa człowieka należące do drugiej generacji praw, wiążące się z przekonaniem, iż jednostka „korzysta z praw ekonomicznych, socjalnych i kulturalnych, nieodzownych dla jej godności i swobodnego rozwoju jej osobowości” (art. 22). Nacisk na prawa ekonomiczne i socjalne cechuje wiele późniejszych dokumentów ONZ, wśród których szczególne miejsce zajmuje Międzynarodowy pakt praw gospodarczych,

Prawa człowieka

855

społecznych i kulturalnych. Podmiotem praw zarówno pierwszej, jak i drugiej generacji jest jednostka. Prawa trzeciej generacji odnoszą się do wymiaru kolektywnego ludzkiej egzystencji i są określane jako prawa „narodów/ludów” (peoples). Na przykład, zgodnie z Afrykańską kartą praw człowieka (Karta z Banjul, Banjul Charter - zob. ramka 31.1) narody Afryki posiadają „prawo swobodnego dysponowania bogactwami naturalnymi” (art. 21(1)), podczas gdy jednostka ma obowiązek „służenia wspńlnocie poprzez oddanie do jej dyspozycji swoich fizycznych i intelektualnych zdolności” (art. 29(2)) oraz jest zobowiązana do „chronienia i umacniania afrykańskich wartości w relacji z innymi członkami społeczności” (art. 29(2) i (7)).

W kontekście międzynarodowego reżimu ochrony praw człowieka pojawia nię wie le rozmaitych, złożonych kwestii, które mogą stanowić przedmiot dyskusji, Istnienie problemów prawnych, takich jak m.in. zagadnienia ratyfikacji dokumentów czy Inter pretacji poszczególnych klauzul prawnych, prowadzi do rozważań pmwmt-politycznych dotyczących szeroko dyskutowanego problemu oceny „stopnia ich przestrzegania” To z kolei wywołuje kwestie dotyczące polityki zagranicznej, winżi|cc się z pytaniem, czy zasadne lub praktyczne jest czynienie z kryterium przestrzegania praw człowieka głównego probierza oceny prowadzenia polityki zagranicznej państwa. Wyraźnie rysuje się zatem polityczny i moralny wymiar zagadnienia. Niejednokrotnie pojawia się konieczność dokonania bilansu określonych wartości i rozstrzygnięcia dylematu, czy warto wskazać na naruszenie praw człowieka kosztem kontraktu handlowego. Współpraca handlowa USA z Chinami w ostatniej dekadzie oraz problemy polityczne, jakie się z nią wiązały, ilustrują istniejące w tym względzie trudności. Podobny problem pojawia się w kontekście pytania o to, czy pomoc dla najbiedniejszych państw świata powinna być uzależniona od ustanowienia w nich efektywnych mechanizmów ochrony praw człowieka. Konflikt między podejściem realistycznym, stawiającym na pierwszym miejscu interes narodowy wraz z komunitariańską (communitariań) filozofią polityczną, zgodnie z którą należy uznać prawa wspólnot {communities) do autonomicznego określania formy sprawowania rządów, z jednej strony, a osadzoną w kosmopolityzmie {cosmopolitan) uniwersalistyczną koncepcją praw człowieka, z drugiej, wydaje się nie do uniknięcia.

Ramka 31.1 Międzynarodowa ochrona praw człowieka

Powszechna deklaracja praw człowieka przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne ONZ w 1948 roku Międzynarodowy pakt praw obywatelskich i politycznych oraz Międzynarodowy pakt praw gospodarczych, społecznych i kulturalnych z 1966 roku

Europejska konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności z 1950 roku Amerykańska konwencja praw człowieka z 1969 roku

Afrykańska karta praw człowieka z 1981 roku, zazwyczaj nazywana Kartą z BenjuE Konwencja o zapobieganiu i karaniu zbrodni ludobójstwa z 1948 roku Międzynarodowa konwencja o eliminacji wszelkich form dyskryminacji rasowej z 1965 roku

Międzynarodowa konwencja o eliminacji wszelkich form dyskryminacji kobiet z 1979 roku Deklaracja wiedeńska i Program działań z 1993 roku