p0023

IKONOGRAFIA I IKONOLOGIA 23

jąc zabytek klasyczny bądź też naśladując nowsze dzieło, stanowiące końcowy wynik stopniowych przekształceń klasycznego prototypu. Artyści, którzy przedstawiali Medeę jako średniowieczną księżniczką albo Jowisza jako średniowiecznego sędziego, tłumaczyli na język form obrazowych znaleziony w źródłach literackich opis.

Tak to właśnie było, zaś tradycja pisana, za której pośrednictwem przekazana została i utrzymała się w średniowieczu znajomość starożytnych tematów, a w szczególności starożytnej mitologii, ma olbrzymią wagę nie tylko dla mediewistów, lecz także dla badaczy ikonografii renesansu. Bowiem nawet we włoskim quattrocento właśnie z tej złożonej i często zniekształconej tradycji bardziej niż z autentycznych źródeł klasycznych czerpano wiadomości o starożytnej mitologii i tematach z nią związanych.

Ograniczając się do mitologii antycznej, w następujący sposób możemy nakreślić ścieżki tej tradycji. Filozofowie greccy późnego okresu zaczęli już interpretować pogańskich bogów i półbogów jako zwykłe personifikacje sił przyrody albo przymiotów moralnych, niektórzy zaś posunęli się do tego, że utożsamiali ich ze zwykłymi ludźmi, którym później oddawać zaczęto cześć boską. W ostatnim stuleciu Imperium Rzymskiego tendencje te gwałtownie wzrosły. Gdy Ojcowie Kościoła starali się wykazać, że pogańscy bogowie byli bądź ułudą, bądź złośliwymi demonami (przekazując w ten sposób wiele wartościowych informacji o postaciach mitologicznych), sam świat pogański został tak dalece wyzuty ze swych bóstw, że wykształcone sfery musiały zapoznawać się z nimi poprzez encyklopedie, dydaktyczne poematy czy prozę, specjalne traktaty mitologiczne oraz komentarze do poetów klasycznych. Do ważniejszych z tych tekstów późnego antyku, w których postacie mitologiczne interpretowane były w sposób alegoryczny lub umoralnione — aby posłużyć się terminem średniowiecznym — należały Nuptiae Mercurii et Philologiae Martianusa Capelli, Mitologiae Fulgencjusza, a przede wszystkim wspaniały Komentarz Ser-wiusza do Wergilego, co najmniej trzykrotnie dłuższy od samego tekstu i prawdopodobnie znacznie powszechniej czytany.

W wiekach średnich teksty te oraz inne im podobne wykorzystywane były dokładnie i dalej rozwijane. Wiadomości mitologiczne przetrwały w ten sposób i stały się dostępne średniowiecznym poetom i artystom najpierw w encyklopediach, których rozwój zapoczątkowali już Beda i Izydor z Sewilli, kontynuował Hrabanus Maurus (IX w.), zaś do doskonałości doprowadzili Wincenty z Beauvais, Brunetto Latini, Bartholomeus Angli-cus i inni pisarze późnego średniowiecza w swych olbrzymich pracach. Drugim źródłem informacji były średniowieczne komentarze do klasycznych i późnoantycznych tekstów, szczególnie do Nuptiae Martianusa Capelli, objaśnianych już przez irlandzkich uczonych, jak Jan Szkot Eriugena, i skomentowanych autorytatywnie przez Remigiusza z Auxerre (IX w.).¹¹ Jako trzecie źródło służyły osobne traktaty o mitologii, takie jak tzw. Mythographi I i II, które pochodzą z jeszcze stosunkowo wczesnego czasu i oparte są głównie na Fulgencjuszu i Serwiuszu.¹² Najważniejsze dzieło