DSC04184 (2)

wys ępują ty o w niej, nieznane były klasycznej polszczyźnie, bądź też znajdowały się gdzieś na jej marginesach i nie weszły do potocznego mówienia. Te formy własne wynikają z charakterystycznych slogano-wo-relorycznych ukształtowań wypowiedzi, dla których z natury rzeczy mniej jest miejsca w potocznym mówieniu. Przykładem takiej formy własnej jest pewna forma biernika, używanego z przyimkiem „o”. Nazwałbym go biernikiem postulatywnym (np. „o pomyślny rozwój szkoły dziesięcioletniej”). „O” z biernikiem, w przypadku gdy przyimka nic nie poprzedza, nadaje postulatywności kształt czysty i niczym nie zakłócony (gdyby tytuł artykułu brzmiał: „Starania o pomyślny rozwój szkoły dziesięcioletniej”, postulatyw-ność zostałaby zatarta). Biernik postulatywny, choć pojawiał się wcześniej (zwrócił mi na to uwagę Henryk Markiewicz), dzisiaj występuje w zasadzie tylko w nowomowie — i stał się jej znakiem firmowym.

Nasuwa się tu kolejne pytanie: jaki w istocie charakter ma nowomowa? Czvjest ona stylem (lub ęwarf-językiem), którym się mówi, wypracowanym w bezpośrednich kontaktach językowych? Wydaje mi się, iż należałoby ją zakwalifikować inaczej. Jest ona przede wszystkim stylem pisanym (z tym wszakże zastrzeżeniem, że przemówienia uznać trzeba za jedną z form języka pisanego), stylem związanym genetycznie i funkcjonalnie z retoryką pisma, z tymi ukształtowaniami języka, których podstawowym przeznaczeniem jest utrwalanie na papierze. Oddziaływa ona na potoczne mówienie właśnie jako język pisany.

Czy jednakże nowomowa jest monolitem? Z pewnością odznacza się zespołem cech decydujących o jej istocie, w dużym stopniu niezmiennych, jednakże zróżnicowania są w jej obrębie ważne. Zróżnicowania rozmaitego typu. Należy zwrócić uwagę na jej ewolucje historyczne. Jest kwestią, co w niej zmianom podlega, co zaś pozostaje w postaci raz ukształtowanej. Nie zmieniają się zasadnicze wyznaczniki, jak choćby dominacja wartościowania nad znaczeniem, prowadząca do schematyzacji i zrytualizowania. Zmieniać się zaś mogą poszczególne elementy, niekiedy zmieniać z dnia na dzień; pewne formuły znikają (na zawsze czy tylko na jakiś czas), pojawiają się na ich miejsce inne.

Chciałbym przede wszystkim wskazać na te zróżnicowania nowomowy, które ujawniają się współcześnie. Wyróżniam trzy podstawowe jej odmiany :

■ 1) perswazyjno-propagandową, ^ biurokratyczną, 3) "kiczowo-ludyczną. awiadom jestem, żeTozróżnienia te nie są w pełni precyzyjne i że można je uznać za arbitralne: odmiana pierwsza zajmuje pozycję dominującą, nadaje ton całości, od niej też uzależnione są dwie pozostałe odmiany. Ponadto sfery pośredniczące są rozległe, a oddziaływanie wzajemne poszczególnych odmian — duże. Najszerzej dostępna jest oczywiście odmiana pierwsza,

narzuca się ona przy każdej okazji, nie można schronić się przed jej oddziaływaniem. W jej obrębie wypracowano pewien wzorzec retoryki, wpływający także na te regiony mowy, które nie muszą Być ż nią związane i w zasadzie mogłyby się znajdować poza zasięgiem jej promieniowania.

W odmianie biurokratycznej dochodzą do głosu tradycje stylu kancelaryjnego, a więc najuboższego i najbardziej uschematyzowanego ze wszystkich społecznych stylów funkcjonalnych. I w odmianie pierwszej, i w odmianie drugiej realizują się podobne tendencje, m. in. skłonność do takiego mówienia, które w sposób wyraźny różniłoby się od mowy potocznej, odczuwanej powszechnie jako mowa zwykła czy naturalna. Nowomowa, by nabrać urzędowej mocy, musi w pewnej mierze być mową inną. Czasem przybiera to postać groteskową, zwłaszcza wówczas, gdy normalne polskie słowo zastąpione zostaje innym, wymyślnym, choć zbytecznym i niezgodnym z polską tradycją językową i kulturalną (na fakt ten zwracał wielokrotnie uwagę Kisiel w swych felietonach w „Tygodniku Powszechnym”).

Osobne miejsce zajmuje odmiana kiczowo-ludyczna. Świadczy ona o oddziaływaniu nowomowy (bo i ona ma swój estetyzm) na te dziedziny praktyki językowej, które nie wiążą się bezpośrednio z polityką, choć mogą być — i bywają — jedną z form działalności propagandowej. Elementy kiczowo-ludyczne pojawiają się również w języku gazet, co wyraża się w przywoływaniu różnego rodzaju wątpliwych pięknostek, niefunkcjonalnych ornamentów i rozmaitego typu peryfraz. Kicz językowy ma zapewne nowomowę uprzystępnić, zhumanizować, odsztywnić — i jak wszelki kicz łatwo się upowszechnia, zyskuje aprobatę. Zasadniczą domeną kiczowęj ludyczności jest, rzecz jasna, masowa rozrywka. Obowiązuje w tej dziedzinie język zinfantylizowany. Nie bagatelizowałbym tej sfery kiczu w obrębie nowomowy — przede wszystkim dlatego, że zakres jego oddziaływania jest ogromny, że mówienie zinfantylizowane staje się wzorem, także wzorem „elegancji”. Przykładem jest zadziwiająca i zarazem przerażająca inwazja deminutywów w mowie potocznej, również w tych sytuacjach, które zdrobnień w ogóle nie wymagają.

Chciałbym się teraz zastanowić nad rolą nowomowy we współczesnej polskiej sytuacji językowej. Wydaje się niewątpliwe, że bardzo trudno uchronić się od jej wpływów, przylepia się bowiem do mówiącego ze wszystkich stron. Więcej —jest ona zjawiskiem o tak wielkim zasięgu i tak wielkiej intensywności, że ustrzeżenie się od jej oddziaływań staje się wręcz niemożliwością. Nowomowa atakuje wszelkie praktyki językowe, przeciska się wszędzie. Nawet wtedy, gdy prowokuje do oporu, gdy jest przedmiotem krytycznej refleksji. A w ostatnim czasie jest nim coraz częściej. Uświadomienie sobie reguł pewnej językowej gry nie zawsze jest równoznaczne

29