SDC11605

Wprowadzenie

w określonym momencie. Zarówno w liberalizmie gospodarczym, jak i w marksizmie społeczeństwa mają tylko dwie drogi przed sobą: albo kapitalizm rynkowy, albo socjalizm. Doktryny te są przeciwstawne, ale nie ma między nimi konfliktu co do tego, że wybór jest ograniczony do tych dwóch opcji, wszystkie inne możliwości są wykluczone. Polanyi podkreśla natomiast, że kapitalizm wolnorynkowy jest wyborem pozornym - w rzeczywistości to jedynie utopijna wizja. Ponadto w rozdziale 19 definiuje socjalizm jako .właściwą dla cywilizacji przemysłowej tendencję do wykraczania poza samoregulujący się rynek poprzez świadome podporządkowywanie go demokratycznemu społeczeństwu”. Ta definicja uwzględnia trwałą rolę rynków wewnątrz społeczeństw socjalistycznych. Polanyi twierdzi, że w każdym momencie historii istnieje wiele dostępnych możliwości - rynki mogą być wykorzeniane na wiele różnych sposobów. Oczywiście niektóre spośród tych form będą lepiej rozwijały produkcję i wspierały innowacyjność, inne zaś okażą się bardziej „socjalistyczne" w sposobach podporządkowania rynku zasadom demokracji, niemniej według Polanyiego zarówno w XIX, jak i w XX wieku istniały alternatywy jednocześnie skuteczne i demokratyczne¹.

Kluczowe znaczenie samoregulacji gospodarki światowe)

Polanyi był zbyt dojrzałym myślicielem, żeby założyć, iż każde państwo może swobodnie wybrać drogę, która pozwoli połączyć dwa sprzeczne ruchy. Przeciwnie, argumentacja Polanyiego pozostała aktualna do dziś właśnie dlatego, że jej oś stanowi refleksja nad zasadami rządzącymi gospodarką światową. Przedstawiony przez niego opis narodzin faszyzmu w okresie międzywojennym koncentruje się na roli międzynarodowego systemu waluty złotej, ograniczającego możliwości dostępne poszczególnym państwom. Aby zrozumieć tę część wywodu Polanyiego, konieczna jest krótka wyprawa w głąb logiki systemu waluty złotej. Ta wyprawa nie jest jednak zwykłą dygresją,

ponieważ podstawowe założenia opisywanego systemu nadal mają olbrzymi wpływ na poglądy zwolenników liberalizmu gospodarczego. Polanyi widział w systemie waluty złotej niesamowite osiągnięcie intelektualne², uważał go za instytucjonalną innowację, która teorię samoregulujących się rynków przekształciła w praktykę. Jej pojawienie się sprawiło, że samoregulujące się rynki zaczęły się wydawać czymś naturalnym.

Zwolennicy liberalizmu gospodarczego chcieli stworzyć świat, w którym byłyby zapewnione maksymalne możliwości rozszerzania zasięgu rynków w skali międzynarodowej. Aby to zrobić, musieli znaleźć sposób pozwalający na to, żeby ludzie z różnych krajów, mających różne waluty, mogli swobodnie zawierać transakcje. Dowodzili, że jeśli każde państwo przyjmie trzy proste zasady, to gospodarka światowa zostanie wyposażona w idealny mechanizm globalnej samoregulacji. Najpierw każdy kraj powinien ustalić wartość swojej waluty w stosunku do stałej ilości złota i zobowiązać się do kupowania i sprzedawania złota po tej cenie. Następnie każde państwo miałoby oprzeć swoją podaż pieniądza na ilości złota, którą posiada we własnych rezerwach, jego znajdującą się w obiegu walutę wspierałoby złoto. Wreszcie, każdy kraj starałby się zapewnić swoim obywatelom maksymalną swobodę angażowania się w międzynarodowe transakcje gospodarcze.

System waluty złotej wprowadził fantastyczny mechanizm samoregulacji gospodarki światowej. Firmy istniejące w Anglii mogły eksportować towary i inwestować we wszystkich częściach świata, mając pewność, że waluty, w których osiągną zyski, będą „tak dobre jak złoto”. Teoretycznie, jeżeli dany kraj ma w danym roku deficyt dlatego, że jego obywatele wydają za granicą więcej, niż zarobili, to złoto wypływa z rezerw tego kraju, aby pokryć płatności zagraniczne³. Krajowa podaż pieniądza i kredytu automatycznie spada, stopy procentowe rosną, ceny i płace maleją, podobnie jak popyt na import.

XXXIII

1

Polanyi zainspirował szkolę, która rozwinęła się w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XX wieku i która poddawała analizie rozmaite „typy kapitalizmu”, wykazując istotne różnice w sposobie, w jaki rynki są zakorzenione w społeczeństwie w Stanach Zjednoczonych, Francji, Niemczech, japonii i innych państwach. Por. Conlcmporary Capitalism: The Embeddedness oj Institutions, pod red. Rogersa Hollingswor-tha i Roberta Boycra. Cambridge Univcrsity Press. Cambridge 1997; oraz Polltiaii Eco-nomy oj Modern Capitalism: Mapping Conoergenee and Ditrenity, pod red. Colina Croucha i Wolfganga Strcccka, Sagę, Thousand Oaks, Calif., 1997.

2

   Idea ta została po raz pierwszy przedstawiona przez lsaaca Gervaise'a i Davida Hume'a w XVIII wieku. Por. Frank Fetter, Dcvehrpmcnt of British Monetaiy Orthodwęy. 1797-1875, Harvard University Press, Cambridge 1965, s. 4.

3

   Mechanizm, za sprawą którego złoto wypływało, jest równie pomysłowy i nie wymaga ingerencji państwa. Ponieważ obywatele kraju mającego deficyt więcej wydają za granicą. niż wprowadzają do kraju, wartość ich waluty - której podaż jest większa-spadnie w stosunku do innych walut. Gdy ta wartość spadnie poniżej poziomu określanego jako „punkt złota", międzynarodowym bankierom będzie się opłacało wymienić tę walutę na złoto i wysiać to złoto za granicę, gdzie zapewni im wyższą cenę. W ten sposób złoto będzie się przemieszczało z krajów mających deficyt do krajów mających nadwyżkę.