img886 (3)

jako dźwięczność. Jeżeli wiązadła są rozsunięte, sytuacja zbliżona do pozycji przedstawionej na schemacie „a”, powietrze swobodnie przechodzi szczeliną pomiędzy wiązadłami, nie napotykając na opór. W efekcie powstają głoski bezdźwięczne.

1.2.3. Aparat artykulacyjny

Jest to zespół rezonatorów, które modyfikują strumień drgającego powietrza, nadając mu barwę odbieraną jako ściśle określona głoska. Na aparat artykulacyjny człowieka składają się wszystkie narządy, które znajdują się powyżej nagłośni, czyli chrząstki chroniącej wejścia do krtani. Będzie to tzw. nasada, czyli jama gardłowa, jama nosowa i jama ustna. W obrębie tej ostatniej występuje szereg zarówno ruchomych, jak i nieruchomych artykułatorów. Przekrój narządów mowy przedstawia następujący rysunek (por. Dłuska 1981).

Przekrój narządów mowy:

a —jama nosowa; b — podniebienie twarde; c — podniebienie miękkie zakończone języczkiem; d —jama ustna; e —język; f — jama gardłowa; g — kość gnykowa; h — nagłośnia; i — szpara głośni; j — chrząstka nalewkowata; k — wiązadła głosowe; 1 — chrząstka tarczowata; m — wnętrze krtani; n — chrząstka pierścieniowata; o — tchawica; p — przewód pokarmowy

Do ruchomych artykulatorów zaliczymy wargi (po łacinie labia), ję-/ y k (lingua), podniebienie miękkie (velum) zakończone języczkiem (uvula) oraz dolną szczękę. Do nieruchomych zaś zęby iJrntis), dziąsła (alvolae) oraz podniebienie twarde (palatum).

Kuchy artykulatorów znajdujących się w obrębie jamy ustnej i ich wpływ na barwę poszczególnych głosek polskich scharakteryzuję nieco dalej, w części poświęconej omówieniu kryteriów klasyfikacji głosek.

1.3. Klasyczne metody stosowane w fonetyce artykulacyjnej

Opis zjawisk fonetycznych może być oparty na bezpośredniej — zmysłowej obserwacji ruchów różnych narządów mowy. W większości wypadków wykorzystuje się jednak wyniki badań eksperymentalnych przeprowadzanych z użyciem różnych instrumentów technicznych. Ich zastosowanie pozwala scharakteryzować istotę opisywanych zjawisk ze zdecydowanie większą ścisłością i precyzją aniżeli w wypadku samych tylko obserwacji badacza. W fonetyce artykulacyjnej stosuje się metody zwane somaty-c z n y m i. Ich istota polega na rejestrowaniu ruchów poszczególnych narządów mowy ludzkiej. Do najczęściej stosowanych klasycznych eksperymentów fonetycznych należą:

1.    Metoda kimograficzna — służy ona do badania udziału wiązadeł plosowych w procesie wytwarzania dźwięków mowy ludzkiej. Pozwala więc wyraźnie odróżnić głoski dźwięczne od bezdźwięcznych oraz określić czas n wania rezonansu ustnego i nosowego poszczególnych głosek. Nazwa tej metody wywodzi się od słowa kimograf oznaczającego przyrząd w niej stosowany. Chodzi tu o „walec obracający się ze stałą szybkością dzięki me-• hanizmowi zegarowemu lub elektrycznemu. Nakłada się na niego okopcony papier, naprzeciw ustawia się bębenek [...] posiadający otwór, który rurką I',umową łączy się z ustnikiem. Prąd powietrza, wydychanego przez osobę mówiącą w ustnik, uruchamia błonę bębenka, który zaczyna odpowiednio di gać. Idące do niej leciutkie pióreczko dotyka kimografu i pozostawia ślad na sadzy. W ten sposób powstaje zapis kimograficzny, który następnie zdejmuje się z walca, utrwala i opracowuje. Za pośrednictwem bębenka na kimografie można też badać ruchy warg lub języka przy wymawianiu głosek. Bierze się wówczas do ust małe gumowe poduszeczki napełnione powietrzem, pod wpływem ucisku powietrze wyparte z poduszeczek porusza błonę bębenka. Znając szybkość obrotu walca nie trudno [...] obliczyć trwanie poszczególnych głosek i u li części” (Dłuska 1981: 32—34).

2.    Metoda laryngoskopowa — służy do obserwacji pracy krtani w czasie wytwarzania dźwięków mowy. Może być prowadzona z użyciem laryngoskopu, czyli małego lusterka umieszczonego w krtani po to, by dokładnie