IMG78 (12)

McŚwiata posługują się terminem „nacjonalizm” wj_a. dowicie pejoratywnym znaczeniu, przywodzącym na myśl frakcyjny i antykosmopolityczny trybalizm, który kojarzy się z „bratnią więzią” o krwawych konsekwencjach, zawiera też w sobie równie toksyczne elementy ciemnogrodu i prymitywie]

Byłoby to jednak wypaczanie o wiele bardziej dialektycznej koncepcji nacjonalizmu, jaką obserwujemy na przestrzeni dziejów. Chociażj dzisiaj może się wydawać, że nacjonalizm rozbija istniejące państwa, niegdyś przyczynił się do ukształtowania tych, które stały się kolebką Oświecenia. Zrodzone z idei Oświecenia racjonalistyczne (choć niewolne od irracjonalizmu) rewolucje we Francji, Ameryce i Niemczech nadały nacjonalizmowi znaczny impet oraz znamię nowoczesności. Jakobini i amerykańscy „ojcowie-założyciele” kierowali się ideą „liberalnego nacjonalizmu” jednoczącego w sobie kosmopolityczne ideały wolności i równości ze wspólnotowymi ideałami braterstwa i solidarności. Ta idea umożliwiła ludom mąjącym swe własne kulturowe i historyczne ograniczenia stworzenie konstytucji opartych na prawach i rozumie^Powstanie Greków przeciw władzy ottomańskiej, w którym tak widowiskową śmierć poniósł w 1824 roku lord Byron, cieszyło się na przykład niekłamanym poparciem ze strony angielskich romantyków i liberałów, bo narodowe samostanowienie uważano za warunek wolności, wolność z kolei pojmowano jako najszlachetniejszy cel, do jakiego zmierza nacjonalizm. To przecież liberał J.S. Mili dostrzegał związek między wolnością a tożsamością narodową, który uważał za niezbędny, a jego słowa były niejako echem twierdzenia Rousseau, w myśl którego tylko zintegrowany naród może udźwignąć republikańską konstytucję⁷. Liberalni i romantyczni nacjonaliści, od Herdera po Mazziniego, wyznawali religię ludzkości, uświęcającą uniwersalną

I    _! _ _ _ _

koncepcję natury ludzkiej oraz aktywną świadomość narodową. Mazzini stwierdzał w górnolotnych słowach, że „narodowość to rola, jaką Bóg wyznaczył każdemu ludowi w wielkim dziele człowieczeństwa”⁸.

Podczas krótkiego okresu łaski (w czasie rewolucji francuskiej i po niej), kiedy „patriotyzm” oznaczał zarówno umiłowanie współobywateli, jak i kraju (Rousseau), a pojęcie la patrie odnosiło się do demokratycznej republiki i do narodu, ten wzniosły amalgamat ideałów indywidualistycznych i wspólnotowych - synteza religii ludzkości i świeckiej historii narodów - umożliwił, jak się wydawało, zakorzenienie się idei rozumu, która stała się pełnoprawnym elementem tożsamości nacjonalistycznego ciała i kulturalnej krwi. Francuska ideologia postępu i rewolucji połączyła w sobie partykularyzm i kosmopolityzm*, prawdziwym zaś kosmopolitą był, jak przyznaje Paul Hazard, „ten, kto myślał a lafranęaise”⁹. Dzięki takiemu rozumieniu narodu mogło powstać państwo konstytucyjne, w którym władzę sprawował „lud” (Volłc, gens, peuple lub nation) - czyli to, co określamy jako państwo narodowe (nation-state). Ono z kolei stworzyło prawny grunt dla demokracji. Państwo narodowe, w takim zakresie, w jakim związane są z nim współczesne instytucje demokratyczne, stanowi owoc tego właśnie związku między nacjonalizmem a liberalizmem.

Był to jednak szczególny mariaż, partnerstwo od samego początku nacechowane brakiem równowagi. 0 ile z początku historia była mu przychylna i w pierwszej połowie XIX wieku dało się zaobserwować stabilizowanie się ambitnych państw narodowych w Kanadzie i Ameryce (na pewien sposób również we Franęji),

Autor konsekwentnie używa terminu „kosmopolityzm" w znaczeniu ¹ ktonym raczej do polskiego „uniwersalizmu" - przyp. tłum.