IMGv98

Teoria psychologicznej zmiany ukierunkowania (psychologiccil reversal) M. Aptera zakłada, że istnieje niejeden, a dwa poziomy pobudzenia, optymalne z perspektywy efektywności funkcjonowania. To, który z nich będzie w danej sytuacji korzystny, zależy od przyjętej przez podmiot orientacji wobec zewnętrznej rzeczywistości. Apter wyróżnia dwie takie orientacje, które określa mianem stanów metamotywacyjnych:

Stan teliczny wiąże się z sytuacją, gdy człowiek ukierunkowany jest na realizację określonego celu. Odczuwa wówczas zobowiązanie do podejmowania i kontynuowania działań nastawionych na jego osiągnięcie. Uwaga osoby znajdującej się w stanie telicznym skoncentrowana jest na celu i na własnych działaniach zmierzających do jego realizacji. Uczucie satysfakcji wiąże się z konstatacją zbliżania się do celu lub jego osiągnięcia.

Stan parateliczny wiąże się z nastawieniem na samą aktywność, a nie na jej instrumentalny wobec celu charakter. Uwagę podmiotu pochłania wówczas działanie, jednak nie ze względu na to, że może ono doprowadzić do jakiegoś rezultatu, ale dlatego, że samo w sobie jest angażujące i satysfakcjonujące. Dobrym przykładem wydaje się tu działalność artystyczna pochłaniająca jej twórców bez reszty.

Ludzie znajdujący się w stanie telicznym zorientowani są na unikanie pobudzenia, a znajdujący się w stanie paratelicznym - na jego poszukiwanie.

1.3. Emocja jako generator programu działania i jako informaqa

Emocje stanowią dla podmiotu wskazówkę, że coś istotnego dzieje się aktualnie w jego środowisku zewnętrznym, w jego ciele lub systemie poznawczym. Ukierunkowanymi zachowaniami ludzi steruje motyw, czyli uświadomienie celu i programu, umożliwiające danej osobie podjęcie określonej czynności. Działający człowiek niemal zawsze doświadcza deficytu informacyjnego. N. Schwarz i G. Clore sugerują, że w warunkach takiego deficytu, emocje i nastroje odgrywają rolę dodatkowych informacji. Pozytywne stany afektywne sygnalizują, że w zewnętrznym środowisku nie występują problemy wymagające reakcji podmiotu. Emocje i nastroje negatywne informują, że powinny zostać podjęte działania o charakterze interwencyjnym czy korekcyjnym. Dlatego też przeżywanie negatywnego nastroju motywuje człowieka do systematycznego przetwarzania informacji. Emocje i nastroje mogą być także dla podmiotu informacjami, że zbliża się on do osiągnięcia celu albo, że już go osiągnął (pozytywne stany afektywne), bądź też, że tak się nie dzieje (stany negatywne).

1.4. Procesy poznawcze jako mechanizm motywacyjny

Do jednych z najważniejszych mechanizmów motywacyjnych należą procesy poznawcze, wiążące się z takimi zjawiskami, jak: ciekawość poznawcza, oczekiwania, aspiracje, fantazje, marzenia oraz różne formy niezgodności poznawczej. Wśród wymienionych czynników na pierwszym miejscu postawiono ciekawość, którą niektórzy określają jako pierwszy stopień do piekła, inni zaś, jako pierwszy stopień do wiedzy.

Na ciekawość można spojrzeć z dwóch perspektyw¹:

•    sytuacyjnie - i wtedy ciekawość jawi się jako reakcja na zmianę (nowość);

•    dyspozycyjnie - wtedy ciekawość jawi się jako pewna gotowość (niski próg) reagowania na wszelkie zmiany i innowacje.

Wspólną miarą ciekawości (sytuacyjnej i dyspozycyjnej) jest preferencja nowości. Liczne badania wskazują na bardzo silny związek między preferencją nowości i osiągnięciami poznawczymi. Dane wskazują na fakt, że ciekawość i uruchamiane przez nią dążenia nierzadko bywają silniejszym motywem działania niż inne, zdawało by się, bardziej podstawowe potrzeby. Oczekiwania są kolejnym czynnikiem poznawczym uruchamiającym ludzkie działania. Sytuacje z nimi związane (rozpatrywane z punktu widzenia podmiotu) można podzielić na dwie grupy:

•    takie, które mają charakter losowy (nie zależą od mojego działania);

•    i takie, które mają charakter sprawnościowy (efekty zależą od mojego działania).

W pierwszym przypadku można więc mówić wyłącznie o przewidywaniach, natomiast w drugim - o oczekiwaniach. Wyższym oczekiwaniom towarzyszą wyższe rezultaty, i to niezależnie od wyjściowej oceny szans powodzenia. Inny mechanizm związany jest z formułowaniem aspiracji. O ile oczekiwania są sądem na temat wyniku, jaki będzie, to aspiracje są sądem na temat wyniku upragnionego bądź pożądanego. Podobnie jak w przypadku oczekiwań, można wymienić dwa rodzaje wyobrażeń stanów pożądanych:

•    marzenia lub fantazje, na przykład: „pragnę, aby był pokój”;

•    aspiracje, na przykład: „chcę skończyć kurs z najwyższą lokatą”.

Pierwszy rodzaj wyobrażeń stanów pożądanych nie musi zakładać żadnych

działań własnych, drugi natomiast oparty jest przede wszystkim na takich działaniach. Aspiracje (i inne formy marzeń czy fantazji) uruchamiają motywację wtedy, gdy dotyczy to sytuacji sprawnościowych, w których wynik zależy od

1

Ibidem, s. 446.