Obrazr9

436 Rozdział XIII

4.    Jeszcze inny stosowany w psychologii rodzaj obserwacji wyznaczony jest z góry przez mające się pojawić określone zachowanie dziecka. Ten rodzaj obserwacji określany jest jako próbki zdarzeń, a jego istota polega na rejestrowaniu przez badacza tylko tych zachowań, które są przedmiotem jego zainteresowania. Nadaje się do badania zjawisk, które pojawiają się rzadko, a zachowanie dziecka musi być zawsze ujmowane jako funkcja sytuacji.

5.    Na szczególną uwagę zasługuje taka obserwacja zachowania, którą określa się przy pomocy odpowiedniej skali, po dłuższym odstępie czasu, a nie jak przy innych rodzajach obserwacji w momencie ich pojawienia się. Ponieważ jakościowy opis zachowania nie pozwala na dokonywanie jego pomiarów, stosuje się skale ocen umożliwiające określenie nasilenia lub poziomu danej cechy ujawniającej się w zachowaniu obserwowanego dziecka. 1 tak np. przez zaznaczenie właściwego miejsca na skali możemy określić na podstawie wcześniejszych spostrzeżeń i obserwacji, jaki poziom rozwoju społecznego (wyrażający się w wykonywaniu czynności samoobsługowych czy też nawiązywaniu kontaktów z innymi dziećmi) osiąga dziecko w wieku przedszkolnym. Metoda ta jest szczególnie polecana dla nauczycieli, którzy już wcześniej mieli okazję obserwować badane dziecko, a równocześnie nie mająmożliwości prowadzenia dzienniczków obserwacyjnych, czy też dłuższych protokołów.

Niezależnie od wyboru typu obserwacji, który służyć nam będzie do bliższego poznania właściwości dziecka, trzeba pamiętać o prawidłowym rejestrowaniu przebiegu obserwacji w postaci protokołów obserwacyjnych spełniających wszelkie wymogi poprawnej i rzetelnej obserwacji.

2.2. Eksperyment psychologiczny

Rzetelne informacje o właściwościach psychicznych wychowanka można uzyskać stosując metodę eksperymentu psychologicznego. Eksperyment stanowi od czasu powstania psychologii jako nauki jedną z jej podstawowych metod. Niezależnie od dziedziny, w której jest stosowany (odgrywa jako metoda doniosłą rolę we wszystkich naukach przyrodniczych) musi spełniać następujące warunki: 1 —badacz sam wywołuje zjawisko, czynnie ingerując w jego pojawienie; 2—w sposób dowolny wpływa na warunki badania, ustalając jedne z nich a zmieniając inne; 3 — warunki badania są dokładnie kontrolowane; 4 — wyniki muszą być ściśle zarejestrowane. Spełnienie wszystkich warunków eksperymentu ułatwiają różnego rodzaju aparaty, szczególnie ważne przy rejestrowaniu wyników. Dlatego też eksperyment, w tym i psychologiczny, często przeprowadza się w specjalnie do tego celu przystosowanym laboratorium.

Przedmiotem eksperymentu psychologicznego jest zachowanie się człowieka. Psycholog wpływa na przebieg zachowania, kontrolując warunki, w jakich przeprowadza doświadczenie. Warunki, w których przeprowadzone jest badanie określamy jako zmienne niezależne, natomiast wywołane zjawisko to zmienna zależna (Skórny 1974; Brzeziński 1978,1996).

Eksperyment psychologiczny nie ogranicza się do rejestracji badanych zachowań, ale istotnym jego elementem jest ich psychologiczna interpretacja, polegająca na formułowaniu wniosków o towarzyszących zachowaniom przeżyciach (procesach) lub funkcjach (właściwościach) psychicznych, których są przejawem. Eksperymentalne badanie zachowania, uzupełnione przez jego psychologiczną interpretację, pozwala na wykrycie kierujących nimi mechanizmów, których poznanie stanowi podstawę do badań psychologicznych. W badaniach psychologicznych znajdują zastosowanie dwa rodzaje eksperymentu — eksperyment laboratoryjny i naturalny.

Eksperyment laboratoryjny przeprowadzony jest w maksymalnie obiektywnych warunkach, tj. w odpowiednio wyposażonych w różnego rodzaju przyrządy laboratoriach psychologicznych. Aparaty te służą do wywoływania określonych reakcji, dokonywanie ich pomiaru i rejestracji, np. przy badaniu spostrzegawczości i pamięci mogą być stosowane takie przyrządy, jak tachistoskop i mncmometr. Czas ekspozycji bodźców oraz czas reakcji rejestrowany jest przy pomocy przyrządów pomiarowych. Podobnie można mierzyć reakcje fizjologiczne towarzyszące wywołanym w laboratorium procesom emocjonalnym.

Prócz opisanego powyżej obiektywizmu psychologiczny eksperyment laboratoryjny posiada jeszcze inne zalety, tj. możność celowego, planowanego wywołania pożądanego zachowania, które pojawiać się może spontanicznie lub bardzo rzadko i dlatego wymaga dłuższej, czasochłonnej obserwacji. Walorem eksperymentu laboratoryjnego jest możliwość wywoływania dowolną ilość razy badanego zjawiska, co pozwala na zweryfikowanie wyników eksperymentu oraz modyfikowanie warunków (zmienianie warunków pozwala określić ich wpływ na przebieg danego zjawiska). Również ilościowe pomiary zachowania, takie jak częstość reakcji, ich intensywność, czas pojawiania się i trwania uściślają otrzymane eksperymentalnie dane o właściwościach psychicznych jednostki.

Metoda eksperymentu laboratoryjnego, jakkolwiek bardziej precyzyjna i ścisła w stosunku do metody obserwacji posiada wiele mankamentów, które ograniczają zakres jej stosowalności. Małe są możliwości stosowania jej przez nauczyciela, który chce poznać zachowanie wychowanków. Otóż ścisła kontrola i ustalenie warunków eksperymentu oraz dokładna rejestracja wyników, odbywająca się w specjalnie izolowanym od naturalnych warunków laboratorium, powoduje sztuczność sytuacji w odczuciu badanego. Ta sztuczność może wpływać modyfikująco na zachowanie się osoby badanej, powodując deformację obrazu jej prawdziwego stanu psychicznego, np. zahamowanie procesu myślowego i niemożność rozwiązania problemu. Należy zaznaczyć, że nie wszystkie zachowania mogą być sztucznie wywołane. Dotyczy to przede wszystkim zachowań towarzyszących przeżyciom uczuciowym, których wywołanie w warunkach eksperymentalnych jest trudne lub wręcz niemożliwe (np. za pomocą aparatury nie można wywołać w laboratorium uczucia zazdrości, rozpaczy, tęsknoty czy miłości). Nawet jeśli uda się eksperymentatorowi sprowokować takie stany psychiczne. to nie będą one miały naturalnego charakteru.

Na szczególną uwagę zasługuje etyczna strona badań eksperymentalnych Nie wolno bowiem badaczowi przeprowadzać takich doświadczeń, które mogą spowodować trwałe ślady w psychice badanego, w szczególności dziecka, np. nie powinno się wy-