P1180327

90 Bogusław Ccdiga

rozwoju kultury pomorskiej, czego nie da się powiedzieć o ceramice. Wśród ozdób i narzędzi odnajdujemy część przejętych od kultury łużyckiej. wiele jednak jest oryginalnych i stanowi potwierdzenie wysokiego rozwoju warsztatów produkcji wyrobów metalowych. Ponadto wiele form stanowi naśladownictwa importowanych, w tym także niektóre zapinki. Wśród wyrobów metalowych ludności kultury pomorskiej, reprezentujących wysokie walory artystyczne należy jeszcze wymienić zapinki typu kowalowickiego. czy zapinki z szerokim ażurowym kabłąkiem jak i niektóre klamry do pasa i wiele innych.

Domyślać się ponadto możemy, że wiele przykładów sztuki ludności kultury pomorskiej zostało zrealizowanych w surowcach organicznych, w tym głównie w drewnie, które jednak nie dochowały się do naszych czasów. Słabo poznana jest również architektura — budownictwo kultury pomorskiej. Można jedynie powiedzieć, że ludność jej nie kontynuuje budownictwa obronnego w skali znanej z kultury łużyckiej a zwłaszcza w typie grodów biskupińskich, które uznać można za szczytowe osiągnięcia architektoniczno-urbanistyczne tego czasu. Jak jednak wiadomo na podstawie wyników prac w Charzykowach. woj. bydgoskie, nie da się obecnie utrzymywać, że ludność kultury pomorskiej nie znała budownictwa grodowego. Trudno jednak mówiąc o architekturze i budownictwie pominąć monumentalne budowle kamienne, za jakie uznać wypada znaczną część grobów skrzynkowych, świadczących o wysokim opanowaniu sztuki kamieniarskiej.

Krótki i z konieczności pobieżny przegląd dziejów sztuki ludności kultury łużyckiej i pomorskiej trzeba zamknąć uwagą na temat stanu badań nad sztuką ludności obu wyróżnianych kultur archeologicznych. Jest to dziedzina wyjątkowo zaniedbana, zarówno w sensie opracowań źródłowych jak i syntetycznych, w których należałoby podjąć przede wszystkim studia nad genezą sztuki tych okresów, funkcją oraz związkami se współczesną im sztuką innych terenów europejskich. Tematu tego nic można również tutaj rozwijać, gdyż samo określenie stanu i potrzeb badań nad sztuką tych okresów, jak zresztą i całych pradziejów na naszych ziemiach, jest obszernym materiałem na osobną pracę.

Wśród uwag i wniosków ogólniejszych zamykających ten referat znajdują się takie, które niestety nie stanowią odpowiedzi na wyłaniające się problemy I kwestie.

Jednym z nich jest problem genezy sztuki ludności kultury łużyckiej i kultury pomorskiej. Wypada stwierdzić, że stopień trudności jakie rodzą oba te zagadnienia, nie jest jednakowy i co do drugiego z nich można juz obecnie sugerować, choć jeszcze nie całkowicie wystarczające. rozwiązania. Oba zagadnienia w > pada rozpatrywać w związku z pro-

blemem genezy obu kultur, aczkolwiek zależność ta nie musi być tak bardzo ścisła i bezpośrednia. Wiadomo też, że oba problemy wymagają jeszcze wielu wyjaśnień, choć geneza kultury pomorskiej przedstawia się daleko prościej. Nie ograniczając tych problemów do genezy form charakterystycznych dla obu kultur, lecz próbując wyjaśnić całość przeobrażeń, które doprowadzają do ukształtowania się np. kultury łużyckiej stajemy w wielu kwestiach wobec jeszcze niewiadomych. Dotyczy to również sztuki. Najogólniej można powiedzieć, że kultura łużycka wyrasta na podłożu rnogiławo-trzcinieckim, ale porównując te zespoły zauważamy, jak istotne różnice je dzielą. Ponadto już choćby z dokonanego przeglądu dziejów sztuki ludności kultury łużyckiej łatwo wysnuć wniosek, że problem genezy tej sztuki nie ogranicza się do początkowych faz jej rozwoju, gdyż kwestia ta powstaje na każdym etapie istotniejszych przeobrażeń, jakie sztuka ta na przestrzeni swoich dziejów przechodzi. W mniejszym stopniu kwestie te są skomplikowane w stosunku do sztuki ludności kultury pomorskiej.

Wyliczonych tylko tutaj zagadnień, wyłaniających się z szerokiego problemu genezy sztuki ludności kultury łużyckiej i pomorskiej, nie byłbym gotów, przy obecnym stanie badań i opracowań oraz własnych studiów, szerzej omawiać i próbować w pewniejszy sposób zasugerować jakieś rozwiązania. Wypada jedynie ograniczyć się do wskazania na zarysowujące się możliwości, których realizacja uzależniona jest od wnikliwych studiów szczegółowych. W odniesieniu do wczesnych faz rozwoju sztuki ludności kultury łużyckiej wymaga szczegółowego przeanalizowania jej związek z naddunajskim centrum kulturowym i sztuki w szerszym kontekście roli kręgu egejskiego i przednioazjatyckiego, którego ślady oddziaływań uwzględniać wypada również i w późniejszych fazach rozwojowych, aczkolwiek docierały one w różnych okresach rozmaitymi drogami za różnym pośrednictwem.

W I tysiącleciu główną rolę w kształtowaniu się sztuki na terenach europejskich, a szczególnie jej obszarów południowych, centralnych i północnych, odgrywają następujące centra rozwoju szuki. starożytna Grecja, krąg etruski, halsztacki, celtycki, północny krąg kulturowy i sztuka ludów stepowych, określana niekiedy generalnie jako sztuka scytyjska. W tym zakresie studia i opracowania, zwłaszcza jeżeli chodzi o kontakty z północną Italią, krajami alpejskimi czy kręgiem celtyckim i tzw. scytyjskim przyniosły już znaczne rezultaty i mogą stanowić dobrą podstawę do studiów nad przeobrażeniami dokonującymi się w sztuce ludności kultury łużyckiej i pomorskiej oraz roli jaką odegrały w nich wymienione tutaj centra rozwoju sztuki. Nie ma potrzeby przypominania w tym referacie, co dotychczas w tym zakresie osiągnięto; jest to jednak