image105 (8)

B. Nirmwtko. Ktztabewe siei'ne. Warszaw* 200”.

isasj •r;8-sj.«wo7.11 < by waii* 201?

Ptav«a*ństwo wychowania 209

(kreatywności), są obecnie oczekiwane od kandydatów do większości zakładów pracy i najbardziej przyczyniają się do sukcesu firmy, na co Goleman podaje setki przykładów. Szacuje, że „dwie trzecie umiejętności uważanych za niezbędne dla skutecznej pracy to kompetencje emocjonalne" (1998, s. 55).

Edukacja emocjonalna uczniów może być ujęta w osobne programy i kursy (tamże, dodatki D-F), ale największe znaczenie dla niej ma codzienna praca nauczyciela. Zdaniem Golemana, „oznacza to powrót do klasycznej roli edukacji". Obok stałego miejsca wychowania w programie kształcenia i w planowaniu dydaktycznym niezbędne jest „wykorzystywanie wszelkich nadarzających się w klasie i poza klasą sposobności przekształcenia chwil osobistych kryzysów uczniów w lekcje umiejętności emocjonalnych" (1997, s. 430). Tc lekcje kształtują samoświadomość emocjonalną, panowanie nad emocjami, produktywne wykorzystanie własnych emocji, odczytywanie emocji innych osób (empatię) i dobre Stosunki z otoczeniem (tamże, s. 436-437).

Edukacja emocjonalna jest potrzebna, by zapewnić uczniom równowagę między uczuciami a myśleniem. Ta równowaga jest podstawą dojrzałości społecznej, bo „umysł emocjonalny funkcjonuje w wielu sprawach jak umysł dziecka, a podobieństwa te są tym większe, im silniejszymi ogarnięty jest emocjami" (Goleman, 1997, s. 451). Wiedziony emocjami, człowiek myśli kategorycznie (w kategoriach czarno-białych, bez odcieni szarości) i pochopnie, tylko z własnego punktu widzenia, nie dopuszczając sprzeciwu. Dopiero samokontrola emocji wyzwala myślenie analityczne, wykorzystujące do podejmowania decyzji znajomość faktów i elastyczne rozumowanie.

Większość nauczycieli docenia potrzebę edukacji emocjonalnej swoich uczniów, ale sami uczniowi i, w wielu wypadkach, ich rodzice, mogą uważać czas przeznaczony na działania z tego zakresu za zmarnowany. Na przykład uczeń, który w badaniach Kwiecińskiego oceniał wykorzystanie czasu lekcyjnego przez nauczycieli, w kategorii „dyscyplinowanie, organizowanie pracy” (średnio 8,7 minuty lekcji) dostrzegł „czas całkowicie stracony dla rozwoju" i (w mniejszym wymiarze) „czas zorganizowany, nieszkodliwy dla rozwoju", ale wcale nie dostrzegł „czasu pożytecznego dla rozwoju" (1995, s. 113).

Goleman dowodzi, że od wielu lat rośnie w krajach rozwiniętych inteligencja poznawcza (psychometryczna) kolejnych pokoleń dzieci i młodzieży, ale spada ich inteligencja emocjonalna, co przejawia się u jednych samotnością, nerwowością i przygnębieniem, a u innych wybuchami złości, agresją i naruszeniami prawa (1998, s. 27). Tymczasem to właśnie inteligencja emocjonalna, a nie poznawcza, jest w wysokim stopniu wyuczał na (s. 335).

Najpełniejszą harmonię emocji i poznania uzyskuje się w stanie nazwanym uskrzydleniem (natchnieniem, uniesieniem, transem, ekstazą), w którym wv/w.waip.com.pl

B, Nirrrwriio. Kształcenie cielne. Warsowi M07. ISBN »78^3^C6£C.l I -8. { b? WAlP 20CI?

210    Rozdział 7 Kształceń* indywtdwlne

wszystkie nasze siły są skierowane na wykonanie zadania i długo nie odczuwamy znużenia (1997, s. 150-158). Taki poziom koncentracji osiągamy w wyniku długotrwałej pracy nad sobą.

Warunkowanie: nagrody i kary

Najprostszą metodą kształcenia emocjonalno-motywacyjnego (metodą wychowania) jest warunkowanie zachowań ucznia, to jest nadawanie im znaczeń przez kojarzenie z bodźcem odbieranym przez ucznia jako nagroda lub jako kara. Rozróżniamy warunkowanie klasyczne, gdzie bodziec współwystępuje z określonym zachowaniem, i warunkowanie sprawcze (instrumentalne, prawo efektu), gdzie bodziec jest jego konsekwencją. Przykładem warunkowania klasycznego może praca domowa ucznia przy ulubionej muzyce, a po pewnym czasie - chęć do pracy po włączeniu takiej muzyki. Przykładem warunkowania sprawczego może być łatwiejsze rozpoczynanie pracy po sukcesach, jakie nam poprzednio przyniosła, i trudniejsze po porażkach.

Mechanizm warunkowania klasycznego jest wykorzystywany przez nauczycieli wytwarzających rytuał lekcyjny, czyli stały porządek czynności nauczyciela i uczniów w określonych częściach zajęcia edukacyjnego, w tym zwłaszcza na początku (rozpoczynanie pracy) i na końcu (podsumowanie dorobku, końcowe uznanie). Schematy poznawcze obejmujące ciągi zdarzeń i programy odpowiednich zachowań nazywane są w psychologii skryptami (Wojciszke, 2002, s. 58 i 65). Dzięki gotowym, stale utrwalanym skryptom nauczycielom jest łatwiej zapewnić dyscyplinę w klasie. Rozbudowane rytuały odgrywają w szkole podobną rolę jak musztra w wojsku i są charakterystyczne dla autorytarnego systemu kształcenia. „Rytuał ma zwiększyć posłuch wobec idei porządku" - stwierdza Andrzej Janowski (2005, s. 444). Ma więc jedynie funkcję pomocniczą w kształceniu szkolnym.

W warunkowaniu sprawczym nagrodą (wzmocnieniem pozytywnym) jest każde zdarzenie, które zwiększa prawdopodobieństwo określonego zachowania w przyszłości, a karą (wzmocnieniem negatywnym) jest każde zdarzenie, które zmniejsza prawdopodobieństwo takiego zachowania. Tc definicje, zaczerpnięte z psychologicznej teorii kar i nagród, są bardzo szerokie, a zarazem subiektywnie zrelatywizowane, gdyż:

1. Nagrodą i karą dla człowieka może być każde jego przeżycie: spowodowane przez naturę (piękno lub brzydota), przez innego człowieka (uznanie lub niechęć), przez siebie samego (zadowolenie z własnego postępowania lub wyrzuty sumienia).