img049 (54)

98

7. GRAMATYKA JAKO PRZEDMIOT BADANIA:

OPIS

Przyjęcie przedstawionego w poprzednich rozdziałach modelu języka oznacza odwrót od postulatu sztywnych kategorii gramatycznych jako taksonomicznej podstawy opisu w kierunku ich relatywizacji: zamiast o „kategoriach” mówi się o „stopniu przynależności do kategorii”. Jest to oczywiście zasada przyjmowana w wielu wcześniejszych opisach języka²⁴. Językoznawstwo kognitywne nie rości sobie tu pretensji do nowych odkryć. Chodzi jednak o to, aby wnikliwe intuicje badaczy języka wbudować w ramy całościowego modelu.

Podstawowe kategorie gramatyczne pojawiają się zatem w modelu Langackera jako jednostki symboliczne o maksymalnym stopniu schematyczności (zarówno w aspekcie fonologicznym, jak i semantycznym). O takich schematach mówiliśmy w poprzednich rozdziałach: każdy konkretny rzeczownik jest szczegółowym przypadkiem schematu „rzecz”, konkretny czasownik — szczegółowym przypadkiem schematu „proces”. Każdy element ma konkretny kształt fono-logiczny, przy czym na poziomie schematu jest to jedynie jakby sygnał obecności takiej lub innej określonej „treści fonologicznej”.

Analogicznie definiuje się regułę czylLkonstrukcję gramatyczną: jest to także jednostka symboliczna o maksymalnym stopniu schematyczności, ale jednostka złożona. Jako przykład weźmy kategorię formantów tworzących polskie nomina actionis (-anie: granie', -enie:

²⁴ Na przykład, w cytowanym wcześniej popularnym zarysie gramatyki polskiej P. Bąka (Bąk 1977: 370) mówi się o rzeczownikach, które „stają się przymiotnikami” oraz o tym, że „rzeczownikami są również inne części mowy”.    , chwalenie; -cie: bicie; -iny: narodziny) Otóż odpowiednia dla tego przypadku reguła morfologiczna ma formę złożonej jednostki symbolicznej, która powstaje w wyniku integracji schematu czasownikowego „proces” oraz schematu formantu „to, że się coś robi”, i która określa sposób integracji semantycznej i fonologicznej (ew. zmiany pnia czasownika).

Każdy schemat konstrukcyjny może wejść jako składnik w inną konstrukcję. W przykładzie wyrażenia klucz do [otwierania] konserw, cytowanym w poprzednim rozdziale, schemat ten został zintegrowany ze schematem rzeczownikowym, dając schemat wyższego rzędu: „proces robienia czegoś z czymś”, a następnie ze schematem relacji „coś nie jest, ale może być połączone z czymś” (realizowanej przy pomocy przyimka do), oraz ponownie ze schematem rzeczownika „coś co może być połączone z procesem robienia czegoś”. Kolejność integracji prostszych struktur symbolicznych w struktury o coraz większym stopniu złożoności jest za każdym razem motywowana czynnikami warunkującymi proces obrazowania, który został opisany w rozdziale 5. Sposób powstawania konstrukcji, ..czyli zintegrowanych połączeń struktur składowych, określa wybrana w zależności od tych czynników ścieżka kompozycyjna (ang. compositional path). W cytowanym przykładzie, wybór innej ścieżki mógł dać w wyniku, na przykład, wyrażenia otwieranie konserw kluczem, konserwy otwierane kluczem itp.

W cytowanym przykładzie ostatecznie otrzymujemy schemat konstrukcji, której szczegółowym przypadkiem mogą być takie wyrażenia, jak klucz do [otwierania] konserw, nóż do [krojenia] chleba, ale także, na przykład, środki do wprowadzenia reformy.

Jak już wspomnieliśmy, wyrażenie klucz do konserw (podobnie jak nóż do chleba) ma określone znaczenie, tak mocno utrwalone konwencją języka, że „usz-

99