img071 (11)

wzmożone zainteresowanie. W ciągu kilkunastu następnych lat życia siało wzrasta stopień tak zapoczątkowanego różnicowania i bogacą się jego lói my. Dziecko w pierwszych latach życia, choć niewątpliwie odróżnia osi > by znane od obcych, w podobny sposób się do nich zwraca (np. jesl /p wszystkimi „na ty”), ma względem nich podobne oczekiwania (np. mo/| bezceremonialnie domagać się różnych rzeczy od obcych). W drugiej po Iowie wieku przedszkolnego widzi już niewłaściwość takiego zachowaniu i zaczyna odnosić się do obcych osób z dystansem. Stopniowo przyswa|a sobie różne techniki zmniejszania dystansu - uczy się zawierania znajo mości, opanowuje pewne grzecznościowe formy zwracania się do ludzi, dostosowane do okoliczności i stopnia znajomości. Uczy się też utrzymy wać, zależnie od stopnia i charakteru znajomości, różną wielkość dystan su, odpowiednio do tego dostosowując na przykład temat rozmów, głębokość zwierzeń, wielkość oczekiwań. Nie wszyscy oczywiście nabywają lej umiejętności z równą łatwością i często nawet u dorosłych można zaobsci wować w tym zakresie pewne nieprawidłowości (np. nadmierny lub zbył mały dystans wobec obcych czy słabo znanych osób).

Inny przykład cechy, którą dziecko stopniowo uczy się dostrzegać u lu dzi i uwzględniać w swych reakcjach społecznych, może stanowić wiek Początkowo kategoria taka w percepcji społecznej dziecka w ogóle nic występuje. Nie różnicuje ono wieku dorosłych, a inne dzieci budzą w nim raczej zainteresowanie poznawcze aniżeli reakcje społeczne, na przykład wywołują nastawienie orientacyjno-badawcze i poddawane są podobnym czynnościom manipulacyjnym, jak przedmioty fizyczne (a także własne ciało, np. w trakcie zabawy niemowlęcia własnymi paluszkami)¹. Potem dziecko przenosi na rówieśników te formy zachowań społecznych, które wcześniej przyswoiło sobie w kontaktach z dorosłymi. Ponieważ jednak, na skutek niskich kompetencji rówieśników, kontakty z nimi są mniej efektywne, w percepcji dziecka zaczyna pojawiać się zróżnicowanie między „dorosłymi” (do których zaliczają się i starsze dzieci) i „dziećmi”. Warto przy tym zauważyć, że specyfika rówieśników początkowo polega dla dziecka głównie na tym, że stanowią oni „mniej wartościowe” w porównaniu z dorosłymi bodźce społeczne; dlatego małe dzieci wyraźnie preferują kontakty z dorosłymi. W miarę swego rozwoju rówieśnicy stają się dla siebie coraz atrakcyjniejszymi partnerami i zaczynają dostrzegać, że ich wzajemne kontakty dostarczają pewnych satysfakcji nie doznawanych w interakcjach z dorosłymi. Stanowi to podstawę jakościowego różnicowania się form i treści kontaktów. Interakcje społeczne nabierają specyfiki i jedne z nich są podejmowane częściej czy wyłącznie wobec rówieśników, a inne - wobec dorosłych. Na przykład dziecko może chętniej bawić się z kolegami, a zbierać znaczki z ojcem, na odmienne tematy i odmiennym językiem rozmawiać z rówieśnikami i rodzicami, z pewnego typu problemów zwierzać się przyjaciółce, z innymi zaś zwracać się do matki.

Zakres tego, czego dzieci mogą oczekiwać w kontaktach z rówieśnikami, poszerza się wraz z wiekiem. W miarę zbliżania się do dorosłości zmniejsza się oczywiście znaczenie dychotomii „rówieśnicy-dorośli” dla różnicowania form i treści interakcji, podczas gdy coraz większego znaczenia nabierają indywidualne właściwości partnerów. Jednocześnie już od okresu' przedszkolnego dziecko zaczyna dostrzegać i klasyfikować wiek ludzi precyzyjniej, wyodrębniając różne kategorie, w ślad za czym pojawiają się specyficzne formy zachowań, np. opiekuńcze lub mentorskie zachowanie wobec młodszych, podziw i podporządkowanie, a czasem lekceważenie wobec dzieci starszych, respekt w stosunku do ludzi dojrzałych wiekiem.

Również płeć należy do cech człowieka, których dostrzeżenie zaczyna powodować różnicowanie się zachowań społecznych. Umiejętność rozróżniania płci osób ma już dziecko na początku wieku przedszkolnego; początkowo jednak zwraca uwagę jedynie na różnice wyglądu zewnętrznego (ubiór, fryzura). Dopiero później dostrzega różnice dotyczące rodzaju wykonywanych czynności (w tym - odmienność zabaw dziewczęcych i chłopięcych), a z czasem - w końcowym okresie wieku przedszkolnego - na zróżnicowanie oczekiwań społecznych adresowanych do osób odmiennej płci oraz ich możliwości i osiągnięć w różnych zakresach działania.

W kilku pierwszych latach życia płeć nie wpływa na częstość ani na formy kontaktów między dziećmi. Od wieku przedszkolnego zaczyna się preferowanie kontaktów z rówieśnikami tej samej płci, przeradzające się niekiedy, w młodszym wieku szkolnym, nawet we wzajemny antagonizm chłopców i dziewcząt. Z początkiem wieku dorastania pojawiają się pewne specyficzne formy i cechy interakcji, występujące w zależności od tego, czy interakcje te przebiegają między osobami tej samej, czy przeciwnej płci.

Niewątpliwie jednak większe - w porównaniu z takimi „grupowymi” cechami, jak wiek czy płeć - i wciąż wzrastające w toku rozwoju znacze-

159

1

Wiele tego typu zachowań wobec rówieśników, na przykład pociąganie za włosy czy ręce, dotykanie, popychanie, podpieranie się przy czynnościach lokomocyjnych, występuje jeszcze w 2.-3. roku życia, choć równocześnie pojawiają się już wtedy także interakcje społeczne, takie jak wymiana zabawek czy wzajemne naśladowanie się dzieci.