img962 (4)

Cytowane tutaj wyrażenia stanowią parę różniącą się znaczeniem ze względu na opozycję jednego i tylko jednego, a mianowicie wygłosowego segmentu. W pierwszym wypadku jest on realizowany w postaci spółgłoskowego fonemu fkJ, w drugim wypadku w postaci niespółgłoskowego fonemu /a/. Jedynym wykładnikiem różnicy znaczeń porównywanych tutaj wyrazów jest więc opozycja /k/ względem /a/. Mamy zatem prawo stwierdzić, że spółgłosko-wość jest cechą dystynktywną składającą się na fonem /k/. Niespółgłoskowość natomiast to cecha dystynktywną składająca się na fonem /a/.

2. Rekonstruując pęczki cech dystynktywnych składających się na poszczególne fonemy polskie, należy każdorazowo zadbać o to, aby porównywane pary wyrazów różniły się tylko jedną, aktualnie analizowaną właściwością. Wszystkie cechy hierarchicznie wyższe muszą mieć natomiast wspólne.

Sens sformułowanego tutaj wniosku poglądowo wyjaśnię na podstawie charakterystyki przykładowo wybranego fonemu /e/. Zgodnie z zaproponowanymi wyżej zasadami opisu, scharakteryzujemy ten fonem jako pęczek (strukturę) następujących zhierarchizowanych cech dystynktywnych: 1. niespółgłoskowość, 2. samogłoskowość, 3. niewysokość, 4. przedniość.

Chcąc udowodnić, że samogłoskowość rzeczywiście jest cechą dystynktywną znamienną dla charakteryzowanego tutaj fonemu, powinniśmy przeciwstawić go wyrażeniu niespółgłoskowemu i jednocześnie niesamogłoskowe-mu, a więc któremuś spośród fonemów /i/, /i/, /u/ lub /u/, por. :

erze — [eże] : [uże] — łże -* /e/ : /u/

erze — [eże] : [dże] — drze -► /e/ : /dl

Jeżeli /e/ przeciwstawimy dźwiękom typu [d] — jak w drugim spośród wyżej cytowanych zestawień — to nie udowodnimy w ten sposób, że samogłoskowość jest cechą dystynktywną składającą się na fonem lei. Porównywane tutaj wyrazy różnią się tylko jednym segmentem, a mianowicie nagłosowym [e] w opozycji do [d]. Wykładnikiem obserwowanej w tym wypadku różnicy znaczeń nie jest jednak samogłoskowość, lecz hierarchicznie wyższa cecha zwana spółgłoskowością.

Jeżeli chodzi o trzeci spośród wyżej scharakteryzowanych typów informacji stanowiących element fonologicznej charakterystyki języków naturalnych, to rzecz wydaje się nieco bardziej skomplikowana. Badanie sposobów tekstowej realizacji poszczególnych fonemów wymaga bowiem poznania zarówno określonej siatki pojęć, jak i zaznajomienia się z różnymi procedurami oraz narzędziami badawczymi służącymi analizie statusu fonologicznego różnych głosek danego języka.

W toku dalszych rozważań po pierwsze dokładnie skomentuję zjawisko zwane warianty wnością (allofonią), por. niżej p. 7.2., po drugie omówię główne zasady badania fonologicznego statusu głosek, co równoznaczne jest z próbą określenia reguł decydujących o tym, kiedy i jakie wyrażenia możemy uznać za tekstowe realizacje tego samego fonemu, kiedy natomiast

11 — Zarys fonetyki... 161