img964 (4)

wyrazów polskich. Przekonuje o tym obserwacja wyżej cytowanych przykładów, zwłaszcza w punktach 1., 4. i 5. W grę wchodzą jednostki, które mimo zróżnicowania substancji fonetycznej, por. [rak] — [Rak] — [r,ak], za każdym razem mają identyczne znaczenie, gdyż za każdym razem odsyłają do tego samego elementu rzeczywistości pozajęzykowej.

Warto w tym miejscu zauważyć, że fonetyczne różnice obserwowane między cytowanymi wyżej głoskami uznanymi za realizacje tego samego fonemu /r/ mogą być motywowane w dwojaki sposób. Albo są one wynikiem wpływu ściśle określonego sąsiedztwa fonetycznego, albo zależą od czynników pozate-kstowych. Zróżnicowane fonetycznie głoski realizujące ten sam pęczek cech dystynktywnych nazwiemy wariantami, czyli allofonami. Wyróżnimy zatem wśród nich:

a)    warianty kombinatoryczne, zwane też pozycyjnymi — to takie jednostki, które realizują ten sam pęczek cech dystynktywnych, a różnią się między sobą właściwościami fonetycznymi uzależnionymi od sąsiedztwa. Występują one komplementarnie w określonych kontekstach, tzn. tam, gdzie pojawia się wariant x, nigdy nie wystąpi y i odwrotnie. Niewątpliwie do tej grupy allofonów (wariantów) zaliczymy głoski typu [r], [r’].

Spośród możliwych wariantów kombinatorycznych (pozycyjnych) za podstawowy uznamy to wyrażenie, które może pojawić się w największej liczbie pozycji (kontekstów). Jak można przekonać się chociażby na podstawie wyżej cytowanych przykładów, cecha ta charakteryzuje głoskę [r]. Ją więc uznamy za podstawowy wariant fonemu /r/. Dźwięki typu [r’] potraktujemy natomiast jako poboczne warianty pozycyjne fonemu lxl.

b)    warianty fakultatywne — to takie jednostki, które realizując ten sam pęczek cech dystynktywnych różnią się między sobą właściwościami fonetycznymi uzależnionymi od czynników zewnątrztekstowych — wynikającymi np. z wadliwej budowy aparatu artukulacyjnego użytkowników, charakterystycznego dla nich sposobu artykulacji itp. Do takiej właśnie grupy allofonów (wariantów) zaliczymy głoski [R] czy [r, ]. Mogą one wymiennie pojawiać się w tych samych kontekstach, nie powodując zmiany znaczenia wyrażeń.

c)    warianty pozycyjno-fakultatywne — to takie głoski, które realizują ten sam pęczek cech dystynktywnych, a różnią się między sobą cechą fonetyczną fakultatywnie uzależnioną od sąsiedztwa. Wariant x może pojawić się w danej pozycji, ale wcale nie musi w niej występować, możliwe jest bowiem także i pojawienie się wariantu y. Przykładem wariantu pozycyj-no-fakultatywnego fonemu lxl jest głoska [r] w nagłosowej pozycji przed bezdźwięczną. Wówczas jej występowanie jest fakultatywne. Alternuje ona z dźwięczną głoską [r], por.:

rtęć — [rteńć] albo [rteńć]

Wnioski sformułowane w niniejszym punkcie poglądowo można przedstawić w formie następującego schematu:

SYSTEM M

W obrazowy sposób relacje między pojęciami „fonem” i „warianty” fonemu można scharakteryzować posługując się następującym porównaniem. Wyobraźmy sobie pewien klub sportowy zrzeszający różnych zawodników. Panuje między nimi umowa, że bez względu na uprawianą dyscyplinę sportową na boisku mogą pojawić się tylko w koszulce o określonej barwie (np. niebieskiej) i z klubowym znakiem. Koszulkę tę otrzymują oni zresztą za darmo od władz klubowych. Resztę garderoby mogą mieć dowolną, w zależności od indywidualnych upodobań czy posiadanych środków finansowych. Ta umowa dotycząca konieczności występowania w niebieskiej koszulce z klubowymi barwami to swego rodzaju fonem tego klubu. Jego wariantami będą natomiast stroje konkretnych zawodników pojawiających się na określonych boiskach. Można zauważyć wśród nich piłkarza, który zgodnie z klubową umową ma niebieską koszulkę, a do niej włożył białe spodenki, innego piłkarza, który do klubowej niebieskiej koszulki włożył czarne spodenki Jest także sprinter, który niebieską klubową koszulkę zestawił z prążkowanymi biało-granatowymi spodenkami.

7.3. Główne zasady badania fonologicznego statusu głoNek

Badanie statusu fonologicznego głosek to czynność pozwalająca odpowie dzieć na pytanie, jaki fonem reprezentuje analizowana głoska. W szczególności chodzi o rozstrzygnięcie problemu, kiedy badane segmenty tekstów mówio nych uznamy za wykładniki dwóch różnych fonemów (zawodników należą cych do dwóch różnych klubów sportowych), kiedy natomiast potraktujemy je