IMG23

nak Usia, urodzona autsajderka, nie wątpi, że „kiedy matka kościół ma tak wielki udział, to z tego wielkiej wolności nie będzie”. Usia ma wręcz wrażenie, że to polska religijność umacnia antysemityzm, jak kiedy widzi dziedziniec klasztorny wybrukowany macewami rozbitymi przez hitlerowców. W miasteczku rodziny męża „każdy ma coś po tych Żydach / którzy zabrali im wszystko!”. Ponieważ Usia nie ma szans na złączenie się ze zbiorowością na poziomie wzmacniających narodową wspólnotę stanów patriotyczno-religijnej wzniosłości i ponieważ to, co Usia dostrzega, sytuuje ją na zewnątrz tej zbiorowości w chwilach jej dumy i zadowolenia, stać ją na surową i zwięzłą ocenę mieszkańców Polski w jednym gorzkim monologu:

Nie rozumieją własnej historii i tożsamości nie mają, współczuć nie umieją, empatii nie znają ci po-niewolnicy szlachty, a wszyscy podobno szlachcice. Plemię sklajstrowane mitem, indywidualność tutaj zabroniona.

Chłop ma tu być chłopem, synem, który rządzi żoną-matką Obcy ma być żydem i w podziemiach knuć,

W epilogu u Kefł pojawia się motyw polskiej wściekłości na fantomową obecność Żydów w ziemi i w powietrzu. Maria Czapska napisała w „Kulturze” paryskiej w 1957 roku: „Najstraszniejsze w dziejach ludzkości ludobójstwo, masakra kilku milionów Żydów w Polsce obranej przez Hitlera jako plac straceń, krew i popioły tyc ofiar, które wsiąkły w ziemię polską, stanowią istotną więź, która spoiła Polskę z narodem żydowskim i od której zwolnić się nie jest w naszej mocy”.

Starsi Państwo w poczekalni nie są jednak świadomi tej więzi i wynikłej stąd moralnej powinności. Zachowują się natomiast tak, jakby groził im najazd upio-

96