IMGp50 (6)

JACEK KAWAŁEK

U. 33. Alegoria Niepokalanego Poczęcia, olej/plótno, koniec XVII w., Opole, kościół parafialny pw. Matki Boskiej Bolesnej. Repr. L Tomaka

może na Węgry przed Mongołami. Mogło (o być dzieło romańskie, w typie „cysterskich” wizerunków Maiki Boskiej z Dzieciątkiem, a więc zbliżone charakterem do dawno wyodrębnionej grupy tronujących Madonn romańskich, do której zaliczono figury z Wysocic i Gożlic. Tę ostatnią zwłaszcza uważa się za dzieło artysty z warsztatu istniejącego przy cysterskim konwencie w Koprzywnicy (Z. Ś wiecho w ski. Sztuka romańska w Polsce, Warszawa 1990, s.. 81). W kościołach cysterskich, jak również w kościołach innych zakonów, znajdowały się w początkach XIII w. także drewniane przenośne posągj-relikwiarze, podobne do słynnej Matki Boskiej z Dzieciątkiem z Ołoboku. Taki właśnie posąg Matki Boskiej z Dzieciątkiem znajdował się w tamtym czasie w cysterskim kościele w Koprzywnicy. Należy oczekiwać, że był on niezwykle ważnym przedmiotem kultu maryjnego, może obejmującego swym zasięgiem także ówczesne Jasło. Zygmunt Świechowski podkreśla z wiąz-atorami maryjnej misji cystersów. Nie znamy teologicznej otoczki jasielskiego kultu maryjnego, ale przecież zarówno cystersi jak i karmelici modlitwę kojarzą z głęboką refleksją teologiczną⁹³.

Mariologia kultywowana w jasielskim klasztorze mogła być przyczyną poją-wienia się w sąsiedniej Trzcinicy takiego właśnie obrazu. Propaganda mariologiczna była zapewne główną powinnością jasielskich karmelitów w XV, XVI i XVII stuleciu, kiedy, poczynając od husytyzmu, reformacja oraz przeróżne nowinki innowiercze zdobywały popularność w okolicach Jasia. W maryjnej duchowości karmelitańskiej mieściły się zapewne sofiologiczne pierwiastki zawarte w średniowiecznym kulcie maryjnym cystersów, albo też zbliżone do cysterskich. Dowodzą tego zainteresowania pismami św. Bernarda z Clairvaux, odnotowane w jasielskim klasztorze karmelitów w 1. połowie XVII w.⁹⁴ Zapewne stopiły się one z pierwiastkami soflologicznymi obecnymi w karmelitańskiej duchowości. Już z początkiem XV w. pierwiastki takie ujawnia XIV-wieczny pierwowzór tzw. małych godzinek Jezus Chrystus, Bóg Człowiek, mądrość Oćca swegcP⁵, zaś w 2. połowie XV w. Godzinki o Poczęciu Najświętszej Maryi Panny⁹⁶. W karmelitańskiej refleksji teologicznej prądy takie nabrały mocy z początkiem XVI wieku, kiedy nastąpiła unifikacja duchowości zgromadzeń karmelitańskich⁹⁷, a za przy-ki zachodzące między Matką Boską z Oloboku, a figurą koprzywnicką. Jego zdaniem, wspólny dla obydwu jest bizantyński, symetryczny schemat kompozycyjny. Natomiast Michał Walicki uważał, że Madonna olobocka pochodzi z kręgu sztuki francuskiej, burgundzkięj, albo nawet nadreńsko-koloń-skiej. Jej wysoki poziom artystyczny, przewyższający poziom twórczości miejscowych polskich rzeźbiarzy, nakazuje przypuszczać, że być może Matka Boska z Oloboku jest świadectwem licznej grupy rzeźb, podobnie jak ona, wykonanych za granicą i przywiezionych do Polski przez cystersów. Rozpoznając ukryte treści ideowe Zygmunt Ś wiechowski zauważa: W ten sposób doskonale została wymiona przenośnia średniowiecznych teologów, którzy określali Marię jako „najcenniejszy i najdoskonalszy tron Boga". Konstatacja taka wymaga jednak rozwinięcia: Chrystus zasiada pośrodku na łonie Marii, która jest dlań tronem — thronus Dei — będąc zarazem „stolicą mądrości" — sedes sa-pienthiae, a sylweta Madonny niczym mandorla otacza postać tronującego. (M. Walicki, Dzieje sztuki w Polsce. Sztuka przedromańska i romańska do schyłku XIII h>„ Warszawa 1971, s. 241). Fenomen Marii-Sophi, najprawdopodobniej dostrzegany byl już w romańskiej sztuce cystersów i jako taki, a więc całkowicie związany z łacińską teologią XII i XIII stulecia, może posiadać odległą metrykę w dziejach kultu maryjnego w okolicach Jasia.

⁵³ Mariologiczna refleksja obecna była więc w najbliższym sąsiedztwie Drzcinicy od początku XIII w. Obraz Niepokalanego Poczęcia-Mądrości Bożej z Trzcinicy może być świadectwem promieniowania takiego kultu albo z ośrodka w Koprzywnicy, albo z samego Jasła.

*    S. C y n a r s k i, op. cit., ss. 78-79.

" J. Kopeć, op. cit., szp. 1238.

*    Tamże, szp. 1239.

ⁿ ówcześni karmelici polscy poszerzali refleksję teologiczną zawartą w oficjalnych Godzinkach, o czym świadczy Officium Josepha Patryarchy y Oblubieńca Najświętszej Panny, śpiewane od roku 1624 przez bractwo św. Józefa, istniejące przy krakowskim klasztorze karmelitów oraz godzinki poświęcone św. Janowi od Krzyża i św. Ibresie z Avila. Sporządzano też godzinki dla istniejących wówczas bractw św. Anny. S. Cynarski stwierdził, iż Karmelitom zawdzięcza się powstanie wielu pieśni religijnych, a zwłaszcza Godzinek ku czci Najświętszej Marii Panny.