lichtarski (169)

338 7. Prectltiębiontwo > rynek

wielką skalę, co prowadziło do spadku kor/tów jednostkowych i pozwalało obniżać ceny, upowszechniał konsumpcję wielu wyrobów, umożliwiał wprowadzenie postępu technicznego do konstrukcji wyrobów i technologii ich wytwarzania dzięki możliwośa finansowania kosztownych badań itd.

Rozwój sił wytwórczych powodował, że formy koncentracji produkcji charakteryzowały się coraz większą złożonością. Odznaczały się m in. takimi cechami. jak:

-    łączenie kolejnych faz przetwórstwa o wielkich jednostkowych zdolnościach wytwórczych,

-    podział dawniej jednolitego procesu produkcyjnego na liczne wyspecjalizowane ogniwa, tworzące wielotysięczne otoczenie drobnych i średnich ogniw produkcyjnych — kooperantów,

-    komplcmentarność wielkich (pojedynczych) rodzajów produkcji przy wykonaniu jednego produktu globalnego (obiektu chemicznego, huty stali itp.),

-    coraz większe znaczenie wdrożeń zdobyczy różnych dziedzin techniki [2. s. 513].

Prowadziło to do powstawania organizacji o charakterze monopolistycznym, których wpływ na rynek poprzez regulowanie podaży i ustalanie cen był praktycznie nieograniczony.

Firmy dotychczas z sobą konkurujące wyrosły do takich rozmiarów, że walka między nimi o rynki zbytu stawała się coraz trudniejsza i bardziej kosztowna W takich warunkach wśród rywali powstawały tendencje do porozumienia się, by uniknąć niepotrzebnych kosztów, kształtować korzystne dla siebie warunki, zmniejszać ryzyko handlowe oraz podporządkowywać sobie innych producentów [3, s. 9]. Koncentracja produkcji w ograniczonej liczbie wielkich przedsiębiorstw stała się podstawą porozumień monopolistycznych, których celem było ograniczenie rywalizacji o klienta (walki konkurencyjnej).

Do powstania wielkich grup kapitału (monopolistycznego) znacznie przyczyniły się banki Proces koncentracji produkcji wymagał zaangażowania większych niż dotychczas kapitałów, a więc ich koncentracji Banki udzielające kredytu przedsiębiorstwom dążyły do pełnienia nad nimi stałego nadzoru. Cd ten realizowały poprzez swoje przedstawicielstwo w radach nadzorczych spółek W ten sposób powstawały więzi personalne między firmami przemysłowymi a bankami. Ponadto większe banki dążyły do wypierania mniejszych i zajęcis monopolistycznej pozycji na rynku kredytowym, a tym samym do zapewnienia swym akcjonariuszom większych zysków i dywidend.

Proces rozwoju wielkich przedsiębiorstw przynosił niekorzyści drobnym kapitalistom, robotnikom, farn\erom, konsumentom i użytkownikom towarów. Presja tych grup społecznych na rządy zmusiła je do wydania ustaw antymonopolowych i zorganizowania odpowiednich instytucji mających przeciwdziałać dalszym procesom monopolizacji [3]. Wszystkie postanowienia tych aktów prawnych stawiały sobie za cd ochronę konkurencji, przeciwdziałanie

koncentracji potencjału ekonomicznego i podejmowanie działań represyjnych wobec zachowań monopolistycznych.

W literaturze i praktyce światowej znane są dwa nurty zwalczania monopoli. W Europie Zachodniej dominuje podejście regulacyjne. W działalność monopoli ingeruje się zwykle poprzez kontrolę cenową czy rozwiązywanie umów mających znamiona praktyk monopolistycznych. W USA przyjęto podejście strukturalne. Główny akcent jest tara położony na zapobieganie powstawaniu struktur monopolistycznych i na umożliwianie konkurencji.

W Polsce monopole powstały nie w wyniku walki rynkowej, lecz uzyskały tę pozycję administracyjnie, w ramach centralistycznego systemu funkcjonowania państwa i gospodarki. Powstanie monopoli było następstwem sposobu, w jaki tworzony był przemysł, oraz charakteru krajowej bazy surowcowo-paliwowej. W przemyśle środków produkcji budowano zakłady o wysokim stopniu koncentracji i specjalizacji. W przemyśle produkującym środki konsumpcyjne także preferowano duże zakłady (np. przemysł odzieżowy, obuwniczy, meblarski, spożywczy, mięsny, ' piekarniczy itp.). Dotyczyło to również handlu wewnętrznego i zagranicznego, systemu bankowego (kredytowego) czy ubezpieczeniowego. Izolacja od rynków zagranicznych, brak konkurencji i łatwość zbytu na rynku wewnętrznym przyczyniały się do wysokiego stopnia monopolizacji gospodarki polskiej [IJ.

Odejście od gospodarki centralnie planowanej i przechodzenie do systemu rynkowego wymagało rozwiązania monopoli (hamujących procesy przemian). Problem sprowadzał się do rozbicia dotychczasowych ich struktur i do zapewnienia rozwoju konkurencji, ochrony podmiotów gospodarczych oraz interesów konsumentów ponoszących skutki praktyk monopolistycznych. W polskiej praktyce zwalczania monopoli przyjęto podejście strukturalne. Podejście regulacyjne oznaczałoby zapobieganie skutkom monopolizacji gospodarki, nie zaś likwidację jej przyczyn - które u nas sięgają korzeniami gospodarki centralnie planowanej. Podejście strukturalne polega na ingerencji w proces prywatyzaq'i (zapobieganie przekształceniu monopoli państwowych w prywatne), kontroli połączeń przedsiębiorstw (fuzji) i powiązań kapitałowych (nabywanie przedsiębiorstw, większościowych udziałów, kontrolnych pakietów akcji) oraz na dzieleniu przedsiębiorstw powstałych w przeszłości. Ustawa o przeciwdziałaniu praktykom monopolistycznym (z 24 lutego 1990 r. — [4]) zainicjowała aktywność państwa w dziedzinie działań antymonopolowych, które mają przeciwdziałać negatywnym skutkom wykorzystywania pozycji dominującej, nie wykluczając pozytywnych efektów wynikających z działalności dużych podmiotów gospodarczych. Ustawa reguluje zasady i tryb przeciwdziałania praktykom monopolistycznym podmiotów gospodarczych oraz ich związków (izb, zrzeszeń i innych organizacji grupujących •podmioty gospodarcze). Praktyki monopolistyczne mogą mieć charakter działań dywidualnych lub być wynikiem porozumień między podmiotami gospo-ymi. Wynikają one z faktu, że dane podmioty mają na rynku pozycję onopolistyczną lub dominującą.