na dz z pol039

80

z zachodu Europy. Były to groby z komorami wy konanymi z głazów, do których prowadziły duże korytarze. Komory te kryły w swoim wnętrzu szczątki wielu zmarłych. W środkowym okresie epoki kamienia w niektórych rejonach dorzecza Odry i Wisły rozpowszechnił się zwyczaj wznoszenia grobów skrzynkowych, wykonywanych z dużych bloków kamiennych, dochodzących nieraz do 5 m długości i 2 m szerokości. Były to groby płaskie. nakrywane kulistymi lub owalnymi nasypami ziemnymi znacznych niekiedy rozmiarów.

Istotnym elementem rozbudowanego w neolicie kultu zmarłych były obrzędy towarzyszące ceremoniom pogrzebowym. Na ich ślady archeolodzy natrafiają najczęściej w trakcie badań kurhanów. W kilku przypadkach udało się stwierdzić palenie ogni przy grobach jeszcze przed uformowaniem nasypu. Zwyczaje pogrzebowe panujące na obecnych ziemiach polskich w młodszej epoce kamienia nakazywały wyposażać zmarłych w różnego rodzaju dary grobowe. Obok naczyń z jadłem do grobu wkładano różne przedmioty stanowiące części stroju, a więc rozmaite ozdoby, a także, jednak rzadziej, narzędzia i broń. W wyposażeniu poszczególnych grobów ujawniają się ówczesne wierzenia oraz poglądy na kwestie śmierci i możliwości dalszej egzystencji zmarłych, którzy - w myśl powszechnego przekonania - będą mieli określone potrzeby, zaspokajane częściowo właśnie przez dary składane do grobów.

Poza kultem zmarłych kultura symboliczna w młodszej epoce kamienia przejawiała się w rozbudowanym systemie wierzeń. Informują nas o nich różne znaki o symbolicznym niewątpliwie znaczeniu oraz rozmaite przedstawienia figuralne. Z obszarów' ziem polskich znamy także szereg różnorodnych zabytków o znaczeniu niewątpliwie symbolicznym, jak np. wisiorki czy amulety. Dosyć znaczna grupa motyw'ów zdobniczych, wisiorków czy wreszcie amuletów wskazuje na rozwinięty w tym czasie kult so-larny. Do symboliki tej zaliczyć możemy motywy w kształcie różnych typów krzyży czy też gwiaździste spotykane na ceramice, na licznych wisiorkach i amuletach w formie tarcz bursztynowych oraz kościanych, dalej ozdoby z kółkiem i wpisanym w środku krzyżem.

Osobną kategorią źródeł archeologicznych, które wiązać możemy z kulturą symboliczną młodszej epoki kamienia są pochówki zwierzęce. Samodzielne pochówki różnych gatunków' to najprawdopodobniej ofiary składane podczas różnych obrzędów lub też groby czczonych zwierząt. Potw ierdzeniem istnienia rozbudowanego kultu zwierząt i płodności są niewątpliwie przedstawienia figuralne zwierząt lub ich postaci.

Podsumowując dotychczasowe uwagi na temat kultury symbolicznej panującej w młodszej epoce kamienia na obecnych ziemiach polskich stwierdzić możemy, iż zdominowały ją zasadniczo dwie sprawy: kult grzebalny oraz kwestie związane z najistotniejszymi elementami życia populacji pradziejowych. Rolnicy i hodowcy mieszkający w neolicie na obecnych ziemiach polskich uświadamiać sobie musieli, iż ich sukcesy życiowe zależały w dużej mierze od warunków przyrodniczych. Zabiegali w związku z tym o przychylność tajemniczego świata przyrody. Kultura symboliczna zdominowana była więc przez myślenie magiczne. Kontekstem realizowanego w ich duchu działania było nie tyle nieodróżnianie porządku przedmiotowego od symbolicznego, ile raczej traktowanie tego ostatniego w sposób przedmiotowy. Możemy więc mówić o metonimizacji działań symbolicznych. Związek między czynnością symboliczną i jej sensem ujmowano zatem w kategoriach przyczynowo-skutkowych, ogólniej - jako związek między częścią a całością. Przyjąć wfięc możemy, iż magiczność określała globalny charakter społeczeństw neolitycznych zasiedlających obszary' dzisiejszych ziem polskich. Tym samym wszystkie utylitarne dla nas dzisiaj zajęcia. jak np. orka. sprzęt zbóż. ich przetwarzanie, magazynowanie, wydobycie i obróbka surowców, zasiedlanie danego obszaru itp. przynależały w takim samym stopniu do dziedziny wyrażania wartości powiedzmy duchowych. jak bardziej dla nas spektakularne czynności, takie jak składanie ofiar, chowanie zmarłych itp. Przypuszczać więc możemy, iż w kulturze owładniętej myśleniem magicznym w'ąsko zakrojony, pragmatyczny sens danego wytworu lub też konkretnej czynności nie musiał się koniecznie jawić jako wiodący i ostateczny. Przeciwnie, często jego utylitarne przeznaczenie uzyskiwać mogło tak przypisywaną mu wartość jak gdyby „przy okazji". Dopiero nasze myślenie obciążone tradycją nowożytnoeuropejskie-go sposobu klasyfikowania świata każe nam traktować wspomniane wyżej dziedziny jako zupełnie odmienne w swym charakterze i funkcji. Analizując kulturę symboliczną panującą na dzisiejszych ziemiach polskich w młodszej epoce kamienia pamiętać przede wszystkim musimy, iż współcześnie obowiązujący podział na sferę czynności praktyczno-technologicznych i na sferę zachowań wybitnie obrzędowych, sakralnych nie jest uniwersalny.

We wczesnych fazach epoki brązu nie obserwoijemy jakichś istotnych zmian w zakresie kultury symbolicznej. Analizując zwyczaje pogrzebowa panujące w tym czasie stwierdzić możemy, iż nadal chowano zmarłych nie spalonych, zazwyczaj na boku i z podkurczonymi nogami. Owo podkurczenie nóg było czasami tak silne, iż nasuw-a się przypuszczenie wiązania zmarłych zaraz po śmierci.