NoB2

146 NAUKA O BOGU

a)    Monarchianizm dynamiczny. Na Jezusa-cziowieka zstąpił Duch rozumiany jako moc Boga (dynamis). Logos i Pneuma są to nazwy działania boskiego podmiotu. Z punktu widzenia chrystologii mamy tutaj adopcjonizm: Jezus jest Bogiem na drodze adopcji Przedstawicielami tego kierunku są między innymi Teodor z Bizun cjum i przede wszystkim Paweł z Samosaty (t po 272).

b)    Monarchianizm modalistyczny albo sabelianizm (od nazwi ska jego głównego przedstawiciela, Sabeliusza): Ojciec i Syn są tak postrzegani w jednym, że nie widać już żadnej różnicy. W rze czywistości więc Ojciec staje się człowiekiem i umiera na krzyżu (stąd patripasjanizm). We wszystkich działaniach zbawczych Bogn działa tylko jeden podmiot, który przejawia się na różne sposoby (modi). Obok Sabeliusza tę naukę reprezentował również Noetus •/.<• Smyrny.

Ortodoksyjna teologia, którą reprezentuje Hipolit z Rzymu, Tertulian, Orygenes i Nowacjan, odpierając te kierunki wyka zywała, że Ewangelie z całą wyrazistością ukazują różność, wręcz przeciwieństwo Ojca i Syna, choć zarazem równie widu czna jest ich jedność. Jedność w żadnym momencie nie usuwa różności. Stanowi to impuls myślowy do dalszej refleksji: skoro Ewangelie ukazują tę różność mówiąc o postaci Jezusa — czy różność jest wobec tego tylko uwarunkowana „ekonomicznie", a więc odnosi się do dziejów zbawienia i do wcielenia (tylko Syn stal się człowiekiem), czy też istnieje w samym Bogu, jesl więc również „teologicznie" faktem (immanentna w Trójcy Świętej)? Odpowiedź teologów brzmi: jest faktem. Bóg nie tylko przejawia się jako Ojciec, Syn i Duch, jest sam w sobie Trójjednością. Tak rozróżnia Orygenes dziedziny działaniu trzech Osób, przy czym nie uniknął ekonomicznego subordy nacjanizmu¹. Wprowadzenie przez niego w tym kontekście pojęcia hiposfaza miało duże znaczenie. Miało ono określać to, co różniące w boskiej jedności.

Z dyskusji wynikało ogólnie, że odpowiednia pojęciowość |ost warunkiem właściwego myślenia teologicznego. Szczególno zasługi w tej dziedzinie ma w teologii zachodniej Tertulian. Rozróżnia on jedną podstawę poszczególnego Istniejącego i Jego przypadłości. Nazywa ją substanticr, Grecy używają lorminu ousia lub physis. Ojciec, Syn i Duch mają tylko jedną l/tką podstawę, tylko jedną substanq'ę. Pierwotną rzeczywistością jest Ojciec, od którego Syn i Duch w różnej kolejności mają .woje bycie-Bogiem i są współuczestnikami (consortes) boskiej substancji². Substancja ta otrzymuje w Trzech różną formę egzystencji. Tertulian określa ją jako persona (gr. prosopon) ³. Konkretnym nosicielem substanq'i jest Osoba: Ojciec, Syn i Duch mają tylko jedną substancję, różnią się jednak jako „Osoba". Wyjaśnia to Afrykaninowi chrystologia: Jezus jako Ten, który stał się człowiekiem, jest konkretnie różny od Ojca w tym znaczeniu, że zamiana Osób jest niemożliwa. Również Duchowi musi przysługiwać samodzielność podmiotowa: uświęca On każdego wierzącego.

Cały ten spór, który wywołała debata nad monarchianiz-mem, skomplikował się mimo przezwyciężenia herezji, a to za przyczyną dwóch okoliczności. Jedna z nich to problem raczej językowy niż merytoryczny; rozgorzał on wokół zagadnienia przekładu. Z czysto filozoficznego punktu widzenia

greckie:    prosopon    łacińskie:    persona

hypostasis, ousia    substantia

1

Princ 1, 2,; 3, 5-8; tzt D 2/1, nr 92-95.

2

   Adv. Prax. 9, 2. Ale i ten tekst nie w pełni uniknął subordynacjanizmu.

3

   Wyraz ten pochodzi prawdopodobnie od etruskiego phersu oznaczającego maskę (noszoną na cześć bogini Phersu). Może wówczas oznaczać również twarze (gr. to, co wyróżnia osobę), także rolę, wreszcie podmiot prawny.