NYCZ18

nej, ale także twórczej. W nawiązaniu do Simmla można by ją nazwać strategią obcego, gdyż łączy zewnętrzne zbliżenie do przedmiotu z odległością duchowego dystansu, wewnętrznej perspektywy jego oceny. Strategię tę Irzykowski nie tylko propagował, ale też chętnie praktykował w swej działalności krytycznej - przede wszystkim dla jej demaskatorskich walorów, których klasycznym przykładem może być taki oto prosty opis okładki młodopolskiego tygodnika: „na jego karcie tytułowej stał wyrysowany przez Wyspiańskiego rycerz z rozpiętymi skrzydłami - ten szczególny polski awiator! - oparty o Zerwikaptur Podbipięty”⁶¹. Zobaczyć „polskiego awiatora” w symbolu (czy raczej alegorii) narodowych dążeń do wolności, to radykalnie zmienić kontekst i kategorie oceny - w sposób, który swojski na pozór obraz rycerskich tradycji czyni dziwnie obcym, anachronicznym i skłaniającym, w konsekwencji, do krytycznego spojrzenia na aktualność owego wzoru, odizolowanego romantycznymi kliszami i mitami narodowej wyobraźni, od bieżących warunków i wyzwań nowoczesności.

Tego rodzaju krytyczna rozbiórka, sięgająca „za kulisy”, do ukrytych założeń i motywacji dzieła, by wykryć jego „skostnienia”, banalność, dysfunkcjonalność, deformacje - lub uznać celowość poetyckich utrudnień i wynalazczość formy artystycznej - stanowi zapewne najłatwiej rozpoznawalną cechę jego strategii krytycznej, łączącej maksymalne zbliżenie do dzieła, usytuowanie się w granicach jego semantycznego horyzontu, z intelektualnym dystansem, stwarzającym warunki do swobodnego krytycznego osądu. „Co do mnie - charakteryzował nieco później specyfikę swej postawy krytycznej - trzymam się zawsze tego: być o ile możności odgadującym i przenikliwym, ale nie uzurpować sobie - w formie! - specjalnego znawstwa duszy autora, nie włazić mu do tej duszy. Zachować ^{1 2} zawsze gest krytyki czysto zewnętrznej”³. Warto tu jednakże choćby tylko zasygnalizować, że zastosowanie tej samej strategii obcości dostrzegał Irzykowski w postępowaniu najbardziej odkrywczych ówczesnych twórców, będących świadomymi i krytycznymi eksploratorami możliwości języka. Wiedzieli oni bowiem, że „właściwie cała nasza mowa nie «oddaje» faktów, lecz jest zbiorem sądów, wartościowań, czyli «rccenzji», jest aparatem do ujmowania zjawisk, i że - jak wiadomo - mowa ludzka mimo to jest dziełem sztuki, którego charakter jako sztuki uświadamia się nam w tych wyjątkowych chwilach, gdy jej repertuar wydaje nam się za małym albo się nagle powiększa”⁴.

Tę uświadamiającą rolę pełnić właśnie mieli moderniści. To znaczy pisarze, którzy przestają już być prostodusznie zadomowieni w powszechnej mowie, bezrefleksyjnie przynależni do danej wspólnoty językowej i zaczynają odnosić się do_; własnego potocznego środowiska językowego z ową mieszaniną zewnętrznej bliskości i wewnętrznego dystansu, która zasadniczą linią demarkacyjną oddziela ich od zwykłych użytkowników języka a poetów nowoczesnych trwale piętnuje - czy obdarza - rolą obcego potocznej mowie. Oni to czynią dziwnym, obcym i niezrozumiałym to, co było wcześniej oczywiste, przymuszając nas, czytelników, do skupienia na tym krytycznej uwagi, lub na odwrót, próbują w materiale znanym wyrazić to, co inne i nieznane, bądź wreszcie rozrywają potoczne wyobrażenia na powrót na składniki, łącząc je w sposób dotąd niebywały i trudno zrozumiały, lecz pozwalający rzeczom powstać z „grobu banalności” a podmiotowi - postrzegać je w sposób nie zautomatyzowany, jak gdyby były pojmowane po raz pierwszy. „Niechże więc niezrozumiałym - radził, przestrzegał i trochę przepowiadał Irzykowski - a raczej trudnym będzie dzieło w tym znaczeniu, żeby zdobywało jak najwięcej nieznanego dla człowieka terenu [...] niech bę-

75

1

⁶¹ K. I r z y k o w s k i. Dostojny bzik tragiczności, [w:] idem, Czyn i siowo, s. 250. W innej perspektywie - przemian artystyczno-estctycznych zainteresowań „od wzniosłości do śmieszności” i tendencji groteskowych w literaturze początku wieku -omawiam tę obserwację Irzykowskiego w szkicu Gest śmiechu. Z przemian świadomości literackiej początku wieku (do I wojny światowej) - zob. w niniejszym tomie „Aneks".

2

A

3

   K. I r z y k o w s k i, Pojedynek dwóch duchów, „Wiadomości Literackie” 1925, nr 51.

4

   K. I r z y k o w s k i, Ostatnia powieść Brzozowskiego, [w:] idem, Czyn i słowo, s. 606-607.