7 (46)

146 Podstawowe ustalenia wyjściowe zować cele kapitalizmu, ale także skłania ich do tego rywalizacja między państwami, maskulinistyczny model zachowania i militarystyczne kultury, które istniały na długo przed kapitalizmem.

W szczególny sposób ogranicza marksizm jego metodologiczny materializm. Podejście marksistowskie określa się często mianem „materializmu historycznego" i „ekonomii politycznej", gdzie aspekty duchowe stosunków społecznych traktuje się jako po prostu następstwa sposobu produkcji, pozbawione jakiejkolwiek autonomii. Kiedy kulturę i psychologię uważa się za redukowalne do gospodarki, a struktury tożsamości i wiedzę traktuje się jako w zupełności pochodne w stosunku do struktur produkcji i rządzenia i całkowicie im podporządkowane, mamy wówczas do czynienia z niedopuszczalnym uproszczeniem. Weźmy tylko jeden przykład. Otóż nacjonalizm jako pewna struktura tożsamości nie tylko wspierał i kształtował kapitalizm, ale i uice oersa. Zresztą podobnie wygląda sprawa z estetyką i językiem, które na pewno nie są li tylko produktem ubocznym akumulacji. Jednym słowem, przyznając, że kapitalizm odgrywa kluczową rolę w generowaniu globalizacji, trzeba jednak dodać, że siły społeczne są o wiele bardziej wielowymiarowe, złożone i poznawczo inspirujące, niż to wynika z wąskiego historycznomateriali-stycznego punktu widzenia.

Konstruktywizmy

W odróżnieniu od opartych na metodologii materialistycznej prób wyjaśniania globalizacji na gruncie liberalizmu, realizmu politycznego i marksizmu inne ujęcia reprezentują metodologię idealistyczną. W tym wypadku utrzymuje się, że powiązanie transplanetame pojawiło się z powodu sposobu, w jaki ludzie konstruują świat społeczny posługując się symbolami, językiem, interpretacją itp. W takiej perspektywie globalizacja jawi się jako następstwo szczególnych form i dynamiki świadomości. Dla metodologicznych idealistów modele produkcji i rządzenia stanowią jedynie wtórne struktury, które wywodzą się z działania głębszych sił kulturowych i społecznopsychicznych. Tego typu opisy globalizacji wywodzą się zwłaszcza z antropologii, nauk humanistycznych, medioznawstwa i socjologii, choć nie brak przykładów wpływu idealistycznej argumentacji na niektórych badaczy z obszaru geografii, nauk politycznych i nawet z zarządzania.

Konstruktywizm to właśnie taki typ wyjaśniania odwołującego się do czynników o charakterze idealnym. Stał się popularny zwłaszcza w latach 90. w środowisku szkoły stosunków międzynarodowych w Ameryce Północnej i Europie Zachodniej, których reprezentanci usiłują odsłonić perspektywy alternatywne wobec liberalizmu i realizmu politycznego (Adler, 2003; Bamett, 2005). Jak to zdradza sama nazwa teorii, konstruktywizm skupia się na tym, w jaki spobób społeczni aktorzy „konstruują’ swój świat, zarówno w ich własnych umysłach, jak i poprzez intersubiek-tywne komunikowanie się ze sobą. Konstruktywiści szczególnie ześrod-

kowują uwagę na badaniu, w jaki sposób komunikacja intersubiektywna generuje wspólne rozumienie rzeczywistości, wspólne normy społecznego zachowania i sposobu ujmowania grupowej tożsamości i solidarności. Konwersacja i wymiana symboliczna prowadzi ludzi do konstruowania idei świata, zasad regulujących społeczną interakcję i sposobów bycia i przynależenia do świata.

Badania konstruktywistyczne nie skupiają obecnie uwagi na wyjaśnieniu globalizacji, niemniej można taki obraz wyekstrapolować z istniejących publikacji i ogólnych założeń teorii. Wynikałoby z tego, że powiązanie transplanetarne narosło wówczas, gdy ludzie zrewidowali sposób wyobrażania sobie społeczeństwa, wprowadzając obok lub nawet w miejsce ujęcia odwołującego się do ojczyzny-narodu-państwa ujęcie nowe, odwołujące się do wymiaru transplanetamego. Krocząc w intersubiek-tywnym dialogu nowymi szlakami myślowymi ludzie jakoby tworzą nowe ujęcie całości społecznej, reguł życia społecznego i społecznej tożsamości, tym razem w perspektywie globalnej. Ta umysłowa reorientacja udzielić by miała z kolei wsparcia szerszemu procesowi globalizacji gospodarczej i politycznej.

Teoria konstruktywizmu oferuje pożyteczną korektę materialistycznych wyjaśnień globalizacji, gdyż pokazuje, że społeczna geografia jest nie tylko faktem fizycznym, ale i doznaniem umysłowym. Narastaniu transpla-netarnych powiązań rzeczywiście sprzyja to, że ludzie zaczynają o sobie myśleć jako o mieszkańcach jednego globalnego świata, którzy podzielają wartości i interesy z innymi ludźmi rozsianymi po wszystkich kontynentach. Co więcej, to przestawienie się umysłu na odczuwanie globalnej tożsamości i solidarności choć po części zdaje się wynikać z intersubiek-tywnej dynamiki społecznej psychologii, w ramach której tworzą się grupy „wewnątrz" i grupy „nia zewnątrz” - „my" i „oni". Tożsamości narodowe, klasowe, religijne i inne są po części odpowiedzią na materialne uwarunkowania, takie jak władza państwowa i akumulacja kapitału, ale afiliacja grupowa zależy też od intersubiektywnego konstruowania i przekazywania sobie podzielanego przez członków grupy rozumienia samych siebie.

Ale i wyjaśnienia globalizacji w duchu konstruktywizmu mogą na drodze metodologicznego idealizmu posuwać się za daleko. W tym przypadku ów społeczno-psychologiczny redukcjonizm w sposób nieakceptowalny pomija znaczenie sił gospodarczych i ekologicznych w nadawaniu kształtu doświaczeniu umysłowemu. Tym, czego tutaj potrzeba, to wyjaśnienie globalizacji, które w należyty sposób zauważa znaczenie wiedzy i tożsamości, ale równocześnie łączy wpływy natury duchowej z oddziaływaniem materialnych sił społecznych.

Poza tym, podobnie jak to jest w przypadku liberalizmu, wartość wyjaśnień konstruktywistycznych ogranicza to, iż zaniedbują rolę nierówności społecznych i hierarchii władzy w relacjach społecznych. Ze względu na orientację apolityczną konstruktywizm niedocenia faktu, że jednostki angażujące się w intersubiektywne kontakty nieodmiennie pozostają pod wpływem uwarunkowań stwarzanych przez strukturalną dominację