NYCZ20

zaś zawiera w sobie możliwości kreacji i alienacji — rodzić może poczucie wyzwolenia bądź zniewolenia; od świadomego działania twórczego podmiotu zależy w istotnej mierze, czym stanie się dla niego doświadczenie owej władzy języka.

< Koncepcję Brzozowskiego można traktować jako rodzaj reakcji na kryzys głównie poznawczej, przedstawieniowej funkcji języka -Sztuki, która nie miała już się.opierać ani na iluzji uprzednio istniejącej społecznej rzeczywistości, ani na jej zastąpieniu symboliczną rzeczywistością dzieła sztiiki'ewokującego idealny świat niezmiennych esencji, lecz „wywoływać” do-istnienia jeszcze nie istniejącą (dla człowieka) „bezimienną rzeczywistość”, jak ją nazywał Leśmian; stać się narzędzięm__artykulacji_- objawiania/wynajdywania - nowych form dynamicznie stającej się rzeczywistości. Natomiast lansowaną przez Irzykowskiego strategię „obcości” artystyczno-krytycznej, omijającą zarówno Scyllę banału potocznej wiedzy, jak i Charybdę \ skrajnie idiolektalnego niezrozumialstwa - dzięki odkrywczym walorom formy utrudnionej, która poszerza, nie przekracza, możliwości rozumienia - można z kolei uznać za swoisty odzew przede wszystkim na kryzys funkcji ekspresywnej, prowadzący do zaniku poczucia zadomowienia w języku, rozpadu wspólnoty rozumienia i dezintegracji społeczno-literackich mechanizmów komunikacyjnych. Tak oto, każde na swój sposób, propozycje te - nie wykluczające się przecież a komplementarne - ukazują określone drogi wyjścia z pułapki alie-nującego i wyalienowanego języka; drogi, którymi w istocie będzie podążać nowoczesna literatura.

5. ZARYS WNIOSKÓW

Zgromadzone tu świadectwa modernistycznej świadomości językowej pozwalają oddalić obiegowe przeświadczenia o jej ubóstwie, anachroniczności czy marginalnym znaczeniu w procesie kształtowania się artystycznego światopoglądu tej formacji. Była to bez wątpienia refleksja bogata (choć rozproszona), dobrze zorientowana w ówczesnych preferencjach problemowych, jak również odkrywczo i samodzielnie zarysowująca drogi wyjścia z nowej a krytycznej sy-

tuacji, w jakiej postawiło modernistyczny literaturę zasadnicze dla jej ówczesnego i przyszłego kształtu doświadczenie kryzysu języka. __

Teza o kluczowym dla modernizmu znaczeniu problematyki językowej w ogólności, a kryzysu tradycyjnego pojmowania natury i funkcji języka w szczególności, nie wskazuje naturalnie na cechę odróżniającą literaturę polską od typowego dla literatury tego czasu „syndromu nowoczesności”. Raczej przeciwnie; uwzględnienie roli tego czynnika w polskiej literaturze skłaniać winno do rozpatrzenia jej właśnie w obrębie i w kategoriach przemian głównego nurtu literatury nowoczesnej. W odniesieniu do tego nurtu była to zresztą teza od dawna stawiana i na tyle wielostronnie weryfikowana, że należy obecnie/io tych nielicznych idei, które określają jego najgłębszą spe-cyfU^fReprezentatywne jest w tym względzie stanowisko George’a Stćinera, badacza, który w wielkim stopniu przyczynił się do ugruntowania i upowszechnienia przekonania o przełomowym-znaczeniu nowej Jwiadomości języka.,W licznych publikacjach od ćwierćwiecza rozważał z coraz to innych punktów widzenia konsekwencje zerwania, pod koniecJ^X-^ieku7tradyeyjnęgo językowegb^on-traktu”. W^4//ep5t?5W pisał

•68

^Pojęcie .^brakującego słowa” wyznacza literaturę nowoczesną. Między 1870 U'końcem tego wieku w historii zachodniej literatury nastąpi! zasadniczy przełom. /Rozdzieliłam literaturę rzeczywiście zadomowioną w języku od tej, dla której j^zyk f stal się więzieniem. W porównaniu z owym przełomem wszystkie poprzedzające historyczne i stylistyczne przełomowe okresy i prądy - hellenizm, średniowiecze, barok, neoklasycyzm, romantyzm - to jedynie pododmiany czy warianty. Od poA wstania zachodniej literatury aż do Rimbauda i Mallarmć’ego (Holderlin i Nerval to ich istotni acz odosobnieni zwiastuni) poezja i proza były organicznie związane z językiem. [...] Zwapniona, nieprzepuszczalna na przejawy nowego życia skorupa publicznego języka musiała zostać rozbita. Tylko wówczas nieświadome, anarchiczne/ jądro prywatnego człowieka mogło dojść do głosu. [...] Po Mallarme’em prawie cał,a poezja, która miała znaczenie, oraz większa część prozy, którą określi! modernizm, \ będzie się rozwijała przeciw nurtowi normalnej mowy. [...] Kiedy literatura staja się 2erwać z publiczną językową matrycą i staje się idiolektem, kiedy stara się być nie-T

przeklądalna, wchodzimy w świat nowej wrażliwości

G. S t e i n e r, After Babel. Aspects of Language and Translation, London 1975, s. 176-178. Ta sama koncepcja została ostatnio rozwinięta przez Steinera w Real Presences, Chicago 1989 (fragment w j. poi. pt. Zerwany kontrakt, tłum. O. Kubińska,

79