NYCZ21

Globalna lezą Steinera, głosząca, iż modernistyczny kryzys i poczucie „uwięzienia” w języku stanowi cezurę ważniejszą niż poprzednie (zwłaszcza: romantyczna) przemiany językowej świadomości, ma w istocie charakter tezy historiozoficznej, cennej przede wszystkim jako radykalne postawienie problemu relacji pomiędzy podmiotem, językiem a światem. Nie była tu ona zresztą w ogóle przedmiotem dyskusji, gdyż wykracza oczywiście zdecydowanie poza wnioski możliwe do wyciągnięcia z analizy zgromadzonego materiału (a dotychczasowy stan badań nad dziejami językowej świadomości także nie zapewnia, wedle mej wiedzy, dostatecznych uzasadnień do jej głoszenia). Przedmiotem uwagi był tu jedynie niewielki, historycznie i Kulturowo ograniczony wycinek tej problematyki: rozpatrzenie. stanu świadomości językowej polskiej literatury modernistycznej na przełomie XIX i XX wieku oraz jego powiązań z konsekwencjami modernizacji i dyferencjacji kultury, wyrażającymi się w doświadczeniu alienacji, autonomizacji (w terminologii Simmla) czy racjonalizacji (w terminologii Webera, wówczas w Polsce nie znanego).

W tym zaś wymiarze problemowym daje się stwierdzić, po pierwsze, istnienie wyraźnej korelacji między ujęciem języka w ramach każdej z uwzględnionych „warstw” modernistycznej formacji, tzn. w sferze filozofii języka, teorii językoznawczych, świadomości literackiej (wprost sformułowanej) oraz immanentnej poetyki modernistycznej twórczości. Po wtóre, sposób problematyzacji doświadczenia językowego w kategoriach wyobcowania (choć, oczywiście, bez użycia samego terminu) wskazuje na faktyczne powiązanie przemian, jaskie zaszły w pojmowaniu statusu języka jako narzędzia ekspresji [(/indywidualnej, przekazu społecznego, przedstawiania rzeczywistości, j z przemianami, jakim uległa w dobie modernizacji cała „medialna”,

; „narzędziowa” sfera ludzkiej technologiczno-cywilizacyjnej wytwór-¹ czości (a które pierwotnie rozpatrywano w tychże kategoriach). Po

Warszawa 1994). Por też m.in.: M. F o u c a u 11, Słowa i rzeczy, przeł. S. Cichowicz, [w zbiorze:] Antologia krytyki literackiej we Francji, opr. W. Karpiński, Warszawa 1974; G. B r u n s. Modern Poetry and Idea of Language. A Critical and Historical Study, New Haven 1974.

trzecie - co wymaga specjalnego.podkreślenia - stricte modernis-/tyczna samowiedza językowa rodzi się nie-tylko,-jak„się przyjęło / ąważać, z reakcji na pozytywistyczne (instrumentalistyczne, prakty-j czno-poznawcze) pojmowame~języka wykluczające indywidualną i ekspresję i wpływ podmiotu, lecz w równym stopniu z reakcji na ^ idealistyczne (neoromantyęzne, dekadencko-estetyczne) rozumienie języka wykluczające z kolei możliwość obiektywnej, nie zniekształconej przez podmiot, reprezentacji rzeczywistości.

Jak próbowałem pokazać, pierwsze stanowisko odcina język od podmiotu, drugie natomiast - jeżyk od świata^-Z-owego poczucia antynomii językowej świadomości, skazanej na wybór między równie niepożądanymi rezultatami pojmowania i użytkowania języka, rodzi się modernistyczne poczucie ograniczeń, władzy i rangi języka; poczucie, które stanowi o jego odrębności,, na długo określając punkt wyjścia dla licznych prób przezwyciężenia tej antynomii, jakie podejmowano w literaturze XX wieku. Z drugiej strony wydaje się, iż dopiero uwzględnienie obu aspektów języka uwydatnionych przez te stanowiska, które nastąpiło w refleksji drugiego pokolenia młodopolskich pisarzy około roku 1910, pozwoliło.docenić samoistne znaczenie językowego - a zatem i literackiego - medium, jak też konsekwencje jego „podwójnej” autonomii.

Przyjęta tu perspektywa oglądu skłania bowiem do uznania, iż to właśnie modernistyczne rozpoznanie czynników alienacji estetycznej, prowadzące do definiowania swoistości języka literackiego (,scilicet poetyckiego) w opozycji do języka, potocznego oraz do wytworzenia się dychotomii modeli i obiegów komunikacyjnych literatury (wysokiego i niskiego, elitarnego i popularnego czy masowego), warunkowało późniejszą dynamikę przemian nowoczesnej literatury. W określaniu jej charakteru zaś największą rolę odegrały, jak można sądzić, dwie tendencje podstawowe:'klaśyczno^" -modernistyczna (by tak ją nazwać z braku lepszego określenia) oraz awangardowo-modemistyczna⁶⁹.

69

W innej perspektywie omawiam te tendencje w szkicu Literatura postmodernistyczna a mimesis. (Wstępne rozróżnienia), [w:] Tekstowy świat. Poststrukturalizm a wiedza o literaturze. Warszawa 1993, s. 124 i n. Por. też w pokrewnym kierunku, ogólnie

81

5*