Obraz4

152 XVIII. Problem typologii państw

gły zdegenerowaniu. Kryterium drugorzędnym, choć niekonsfl kwentnie stosowanym, była u Arystotelesa liczba osób sprawujn-cych władzę w państwie. Do grupy państw mających dobre rządy, rządy działające na rzecz dobra powszechnego, zaliczał monarchię, arystokrację i politeję. Państwami o ustrojach zdegenerowanych były: tyrania, oligarchia i demokracja. Monarchia i tyrania to ustrójl w którym rządzi jednostka, arystokracja i oligarchia - to rządy grupjl (niewielu), demokracja - to rządy wielu, lecz skażone niekompete® cją, waśniami i przekupstwem. Politeja natomiast miała być formą! państwa (ustrojem) łączącą, w odpowiednich proporcjach, elementy ustroju demokratycznego i oligarchiczego z przewagą demokracja Idealny ustrój państwowy miał się opierać na równowadze sił spofl łecznych, którą zapewnić może istnienie silnego, posiadającego! stanu średniego. Koncepcje Platona i Arystotelesa oparte były na obserwacji państw istniejących za ich czasów i w tym sensie miały] charakter opisowy. Z drugiej jednak strony, w podejściu obu wiel*fl kich myślicieli starożytności dostrzec można wątek normatywny^ wyrażający się w próbie odpowiedzi na pytanie, która z form pań- ; stwa jest formą najdoskonalszą, a zatem zasługuje na akceptację! i upowszechnienie.

207. Typologia przyjęta przez Arystotelesa przez całe wieki 1 przyjmowana była jako podstawa wyróżniania (i nazywania) V państw rozmaitego rodzaju. Do dziś zresztą zachowała pewne! zalety. Nawiązuje do niej wielu późniejszych autorów. Warto ■ jednak zauważyć, że niektóre używane przez Stagirytę określenia ! nabrały nowych znaczeń, a zwłaszcza nowych zabarwień aksjolo- ■ gicznych. Dotyczy to w szczególności demokracji. W oczach ■ Platona i Arystotelesa ustrój demokratyczny nie był bynajmniej 1 ustrojem najdoskonalszym. Była to władza ludu, lecz władza, 1 w której lud zachowywał się niekiedy irracjonalnie, podatny był 1 na emocje wiodące ku niesprawiedliwości, skłonny do korupcji 1 i do bezwzględnego narzucania swej woli mniejszości. Mogła to i być więc tyrania ludu, tyrania większości. Na to, że większość ] może być również tyranem, zwracano uwagę, już po Arystotelesie, wielokrotnie. Czynili to zwłaszcza filozofowie arystokratycznego konserwatyzmu i liberalizmu. John S. Mili nie bez racji utrzymy-153

wał, że tyrania większości nie jest ani niczym gorszym, ani niczym lepszym niż tyrania jednostki; jedna warta jest drugiej. Do dzisiaj zresztą niektórzy prawicowi politycy zwracają uwagę na niebezpieczeństwa, jakie przynieść może demokracja jako nieograniczona władza większości. Demokraci bronią tego ustroju, twierdząc, że prawdziwa demokracja to nie tylko władza większości, ale i gwarancje dla praw mniejszości. Kto jednak zagwarantuje te prawa, jeśli większość może je odebrać przy zastosowaniu demokratycznych procedur decyzyjnych? Jak zapewnić rządy większości bez obawy o to, że mogą być naruszone prawa mniejszości? Pytania te zwracają uwagę na stały problem w filozofii polityki i nauki o państwie.

208. Przez wiele lat w polskiej (lecz nie wyłącznie) teorii państwa dominowała typologia wypracowana pod wpływem marksistowskiej szkoły filozofii dziejów (materializm historyczny). Przyjmuje ona dwustopniowy podział państw. Na poziomie wyższym typów państw sytuuje się państwa ze względu na to, jaka klasa społeczna zajmuje w nich pozycję dominującą (jest klasą panującą). Wyróżnia się zatem państwa: niewolnicze, feudalne, kapitalistyczne i socjalistyczne. W państwie niewolniczym klasą dominującą byli właściciele niewolników, w państwie feudalnym - wielcy właściciele ziemscy, w państwie kapitalistycznym - dysponenci kapitału finansowego i przemysłowego. Natomiast z państwem socjalistycznym był pewien kłopot. Z założenia bowiem miało to być państwo prowadzące do likwidacji klas społecznych. Uznawano, że jest to państwo przejściowe, w którym dominuje klasa robotnicza. Nie jest ona jednak zbiorowym właścicielem środków produkcji. Od strony prawnej należą one bowiem do całego narodu, będąc mieniem ogólnonarodowym. Teoria państwa socjalistycznego miała doktrynalny charakter; w sposób powierzchowny traktowała realia. Typologia państw oparta na kryterium panowania klasowego przyjmuje zarazem, że kolejne typy państw pojawiają się w historii ludzkości jako efekt postępu dziejowego i są w stosunku do poprzednich gatunkowo wyższe i do skonalsze. Typy państw odpowiadać mają kolejnym formacjom społeczno-ekonomicznym: niewolnictwu, feudalizmowi, kapitał i