Obraz5

154 XVIII. Problem typologii państw

zmówi i socjalizmowi. W okresie wspólnoty pierwotnej państwo! jeszcze nie istniało; w formacji komunistycznej miało obumrzeć.^ W ramach wymienionych typów umieszczone są z kolei państwa różnego rodzaju, państwa o różnych formach ustrojowych (forma państwa). Dla ich opisu wykorzystywano to, co wypracował Arystoteles oraz wielu innych późniejszych autorów, w tym współcze^ snych. Pod tym względem propozycje typologiczne, do jakich odwoływała się w Polsce teoria państwa, nie odbiegały od powszech-? nych standardów. Inną kwestią była natomiast ocena (moralna, polityczna, ideologiczna) poszczególnych form państwa.

209.    Mówiąc dalej o różnorodnych formach państw, będziemy je charakteryzować, mając na uwadze trzy ich aspekty: ustrój terytorialny, formę rządów oraz reżim polityczny. Określenie „ustrój terytorialny państwa” odnosi się do tego, jak zbudowane jest państwo z punktu widzenia podziału terytorialnego i zarządu poszczególnych jego obszarów. Termin „forma rządów” dotyczy zasad organizacji jego władz naczelnych, czyli struktury i kompetencji naczelnych organów władzy oraz relacji między nimi. Przez „reżim polityczny” będziemy rozumieć styl rządzenia, metody i środki urzeczywistnienia władzy publicznej. Termin „reżim” pojawia się tu w znaczeniu aksjologicznie neutralnym i jest odpowiednikiem francuskiego określenia le regime ile regime politiąue), który oznacza „system”, „porządek”, „ład”, „rządy”. Słowo „reżim” ma jednakże w języku polskim drugie, częściej pojawiające się znaczenie. Słowo to używane jest dla określenia praktyk politycznych o niedemokratycznym, autorytarnym charakterze.

210.    Zarówno ustrój terytorialny, forma rządów, jak i reżim polityczny to zjawiska ze sfery faktów politycznych i społecznych. Są to jednak również - zwłaszcza ustrój terytorialny i forma rządów - zjawiska o charakterze prawnym. Ustrój terytorialny państwa i formę jego rządów określają przede wszystkim konstytucje. Rozwinięcie postanowień konstytucji znajdujemy w bardzo wielu aktach normatywnych, stanowiących formalne źródła prawa konstytucyjnego i administracyjnego. W mniejszym stopniu i jedynie fragmentarycznie prawo ustala ramy reżimu politycznego.

Opis i analiza formy danego państwa w każdym z tych aspektów jedynie na podstawie treści norm jego prawa, w tym zwłaszcza konstytucji, może prowadzić do mylnych wniosków. Bardzo często zdarza się bowiem, że praktyka polityczna odbiega od postanowień konstytucji. Niekiedy jest to odstępstwo bardzo znaczne. Konstytucje są wówczas jedynie normatywnymi fasadami, za którymi kryje się całkiem odmienna od ich treści rzeczywistość. Dotyczy to w szczególności państw o reżimach z niedemokratycznym, autorytarnym (autokratycznym) czy totalitarnym zabarwieniem. Dlatego też lektura tekstów konstytucji i innych aktów normatywnych danego państwa nie zawsze jest wystarczająca, by wyrobić sobie sąd o jego formie. Konieczna jest zazwyczaj także analiza jego ustrojowej i politycznej praktyki. Lecz również w państwach, których reżimy mieszczą się w granicach demokratycznych standardów, a prawo jest respektowane, o realnym kształcie ustroju decydują nie tylko przepisy prawa. Istotne znaczenie mają i tu także niepisane obyczaje i praktyki konstytucyjne. Ponadto w ramach tych samych przepisów prawa obowiązujących w określonym czasie dosyć znacznym przemianom podlega niejednokrotnie praktyka ustrojowa danego państwa.

211. Trudno ustalić istnienie jakiegoś koniecznego, jednokierunkowego związku między rodzajem ustroju terytorialnego a formą rządów. Różne rodzaje ustroju terytorialnego współistnieją z różnego rodzaju formami rządów. Występowanie bliższego związku można natomiast zaobserwować między rodzajem ustroju terytorialnego i formy rządów, z jednej strony, a rodzajem reżimu politycznego, z drugiej. Współistnienie niedemokratycznych, autorytarnych (autokratycznych, totalitarnych) reżimów politycznych z ustrojami terytorialnymi opartymi na rzetelnie realizowanej federacyjności lub samorządności terytorialnej, a także z formami rządów, których zasadą jest parlamentaryzm, jest wysoce nieprawdopodobne. Reżimy takie są natomiast z reguły powiązane z silnie scentralizowanymi postaciami państwa unitarnego i z formami rządów opartymi na zasadzie hierarchicznego i biurokratycznego podporządkowania wszystkich ośrodków władzy politycznej jakiemuś jednemu ośrodkowi naczelnemu.